Pastoraal omgaan met dementie

Dementie is een ziekte waar 1 op de 3 vrouwen mee te maken krijgt, en 1 op de 7 mannen. Een breed verspreide ziekte, waar predikanten en kerkelijk werkers geregeld mee te maken krijgen. Reden voor de werkgemeenschap Vollenhove om er op 21 mei over van gedachten te wisselen. Er waren twee deskundigen die een toelichting gaven op de ziekte. Zowel Esther Pierik (Oldemarkt PKN) als Jelle Vonk (Blokzijl PKN) hebben in een verpleeghuis met de patiënten gewerkt.

Tijdens de ontmoeting kwamen er tien symptomen naar voren waar je als pastor mee te maken kunt krijgen als het gaat om dementie.

1. Vergeetachtigheid

Wanneer iemand nieuwe informatie vergeet, kan dit een teken zijn van dementie. Ook kan iemand belangrijke data of gebeurtenissen vergeten. Of hij kan dezelfde vraag steeds opnieuw stellen en afhankelijk zijn van spiekbriefjes of familie voor dingen die hij eerst zonder hulp kon onthouden. In eerste instantie vooral het korte termijn geheugen. Iemand koopt bijvoorbeeld iedere donderdag bonbons voor zijn vrouw, die al is overleden. Je kan in zo’n situatie iedere keer zeggen dat het niet nodig is de bonbons te kopen, omdat de partner er niet meer is. Beter is het om mee te gaan in het verhaal en de demente patiënt geen verdriet te doen door iedere keer te zeggen dat de partner is overleden.

2. Problemen met dagelijkse handelingen

Gewone dingen gaan steeds moeilijker. Bijvoorbeeld geldzaken regelen en hobby's uitoefenen. Ook wordt het lastiger om dingen te plannen of in de juiste volgorde uit te voeren. Zoals koffie zetten of een maaltijd bereiden. Mensen maken onbegrijpelijke fouten, spoelen een kunstgebit weg.

3. Vergissingen met tijd en plaats /oriëntatie problemen

Iemand met (beginnende) dementie heeft minder besef van tijd en raakt vaker de weg kwijt. De persoon vergeet soms waar hij is en hoe hij daar gekomen is. Mensen weten eenvoudigweg niet meer hoe ze ergens zijn beland. Ze kunnen geen cijferklok meer lezen.

4. Taalproblemen

Een kenmerk van dementie is dat het moeilijker wordt om een gesprek te volgen. De persoon kan midden in een gesprek stoppen met praten en vergeten hoe hij verder moet. Of hij herhaalt wat hij daarvoor al zei. Ook kan iemand met dementie namen en eenvoudige woorden vergeten. Praten gaat minder vloeiend. Ze verdwalen in een verhaal.

5. Kwijtraken van spullen

Iemand met (beginnende) dementie kan spullen op vreemde plekken leggen. Bijvoorbeeld een portemonnee in de koelkast of een boek in de oven. Hij raakt spullen kwijt en kan niet meer achterhalen waar hij ze gelaten heeft. Hierdoor kan de omgeving met wantrouwen benaderd worden.

6. Slecht beoordelingsvermogen

Voor iemand met dementie kan het lastig zijn om situaties in te schatten en keuzes te maken. Hij kan aanbiedingen slecht beoordelen en grote sommen geld uitgeven. Bijvoorbeeld als hij teveel boodschappen koopt of spullen die hij niet nodig heeft.

7. Terugtrekken uit sociale activiteiten

Iemand kan problemen hebben met sociale activiteiten, zoals zijn hobby's, sport en gesprekken. Hij trekt zich vaker terug en onderneemt minder dan voorheen. Ook kan hij urenlang voor de televisie zitten en veel langer slapen dan gewoonlijk.

8. Veranderingen in gedrag en karakter

Het komt voor dat iemand met dementie ander gedrag gaat vertonen. Hij kan verward, achterdochtig, depressief of angstig worden. Zonder duidelijke aanleiding kan zijn stemming omslaan. Ook het karakter verandert. Hij kan soms dingen doen die hij anders nooit deed. Dementie is daarmee lijden voor de betrokkene en voor mensen die een persoon zo anders gekend hebben.

9. Onrust

Een van de symptomen van dementie is onrust. Daardoor lijkt het alsof hij steeds iets zoekt, moet opruimen of iets anders moet doen. Door dit constante gevoel van onrust en de behoefte om te lopen, krijgt iemand vaak slaapproblemen.

10. Problemen met het zien

De hersenen krijgen moeite om te verwerken wat iemand ziet. De persoon kan bijvoorbeeld afstanden minder goed inschatten.

De pastores gaven diverse tips van hoe je als predikant of kerkelijk werker met dementerende mensen kunt omgaan. Gebruik een bekende bijbelvertaling, is zo’n tip. De  Statenvertaling kan zinvol zijn of de NBG-vertaling, omdat veel mensen daarmee zijn opgegroeid; je kan in een later stadium ook denken aan de BGT.

Bijzondere aandacht was er voor het zingen. Het zingen blijkt soms een geheugenvakje te openen en geeft rust. ‘Ik zat naast iemand die helemaal niet reageerde, totdat we psalm 84 begonnen te zingen. Ze zong drie coupletten uit het hoofd mee en zakte daarna weer terug in zichzelf’.

Het gaat om een ontmoeting van hart tot hart, zo stelden de inleiders, niet om een ontmoeting van hoofd tot hoofd. Pastores doen er goed aan zelf kalm en rustig te blijven als ze op bezoek gaan bij iemand die lijdt aan dementie. Er volgden allerlei praktische tips: Maak oogcontact, begin daarna pas met praten en stel jezelf voor, elke keer weer! Noem iemand bij de naam. Spreek langzaam en duidelijk. Gebruik eenvoudige woorden, maar geen kinderachtige woorden. Stel eenduidige vragen. ‘Vraag niet wat men in de koffie wil hebben, maar pel het af: Wil je melk? Wil je suiker? En ga zelf roeren, zodat mensen je kunnen imiteren’.  

Er zijn verschillende vormen van dementie. De meest voorkomende is de ziekte van Alzheimer. Het geheugen en het vermogen om handelingen goed uit te voeren neemt af. Bij vasculaire dementie is er sprake van stoornissen in de doorbloeding van de hersenen, bijvoorbeeld als gevolg van een beroerte. Bij Lewy Body dementie (ziekte van Pick) ligt de oorzaak bij abnormale eiwitafzettingen in de hersenen. Frontemporale dementie is een aandoening in het voorste deel van de hersenen, die op relatief jonge leeftijd begint. Het syndroom van Korsakov wordt veroorzaakt door een ernstig tekort aan vitamine B1, het komt onder meer voor bij mensen met alcoholproblemen.

De bezinning in Vollenhove werd ontroerend afgesloten, toen Jelle Vonk een lied draaide uit de tijd dat hij nog deel uitmaakte van een cabaretgroep. Hij zong het lied ‘grijze engel’. Daarin komen zinnen voor als: ‘Mijn moeder is mijn kind /dat nergens nog van weet / en alles wat ze hoort en ziet even snel weer vergeet /  …. / mijn moeder is mijn kind / …. / zo kwetsbaar, zo bemind’.

Foto van de werkgemeenschap Vollenhove. Van links naar rechts: Adri Bloemendal (Zwartsluis), Johan Menkveld (Wanneperveen Belt Schutsloot), Aaltsje van der Honing (Steenwijk), Esther Pierik (Oldemarkt), Jelle Vonk (Blokzijl, amper zichtbaar), Rosemarie van der Hucht (Kuinre Blankenham), Joy Smit (Zwartsluis), Bob Haanstra (Steenwijk), Astrid van Waard (Giethoorn), Heidi Kramer (Oldemarkt / Vollenhove), Arjen van der Spek (Zwartsluis), Egbert Jans (Oldemarkt), Gerrit van den Dool (Willemsoord), Dick Wolters (Vollenhove)

Literatuurtips (kleine selectie)

Tim van Iersel God vergeten, Gedachten over geloof en dementie. Isbn 978900230957164, maart 2019, Kok Boekencentrum

Annemarie Roding de Dementie-vriendelijke kerk, Geestelijke zorg bieden aan dementerende leden van de geloofsgemeenschap. ISBN 9789052638959, 2015, Narratio
Kervin Kirkland e.a. ‘k Zou zo graag een ketting rijgen. Levensthema’s voor kringgesprekken met ouderen. ISBN 9789023921523, Boekencentrum

Stella Braam Ik heb Alzheimer. Het verhaal van mijn vader. ISBN 9789038803388, Nijgh & Van Ditmar