Joodse kunst over Jezus

- om discussies over rechten te voorkomen, zijn de bijbehorende foto's hier niet opgenomen; ze kunnen door geïnteresseerden wel opgevraagd worden: k.vanderkamp@protestantsekerk.nl 

Eeuwenlang was de figuur van Jezus van Nazareth een taboe voor Joodse kunstenaars. Maar daar is verandering in gekomen vanaf de achttiende eeuw. Het Israël Museum in Jeruzalem heeft in 2017 een expositie gewijd aan de hoofdpersoon uit het Nieuwe Testament. En de conservator dr. Amitai Mendelsohn stelde er een boek over samen: ‘Behold the Man: Jesus in Israeli Art’, dat ook in 2017 verscheen. Voor de Pontifica Universita Gregoriana vertelt Amitai Mendelsohn over zijn boek via een webinar. Deze bijdrage is op dat webinar gebaseerd.

Het webinar werd een inkijkje in de wisselende beelden van Christus door de tijden heen. Aanvankelijk was er de nadruk op de Joodse identiteit van Jezus. In de dreigingen van progroms en Holocaust beeldden kunstenaars hem af als geslagen en vermoorde Jood. Met de oprichting van de Joodse staat is Hij beeld van een vernieuwd identiteitsbesef. En de laatste jaren kan je Jezus zien als iemand waarmee men zich persoonlijk vereenzelvigt of als iemand die staat voor maatschappijkritiek.

En misschien wel mede dankzij de corona-crisis heeft hij medewerking verleend aan een webinar dat over de hele wereld werd en wordt bekeken. Amitai Mendelsohn spreekt over ‘een complexe relatie’ van Joden met Jezus. En hij geeft op het web een doorkijkje naar wat er aan Joodse kunst is verschenen sinds de negentiende eeuw. Eén van de oudste beelden die hij toont is van Mark Antokolsky. Het laat Jezus zien voor de volksrechtbank. Zijn hoofd is bedekt, zoals dat bij Joodse mannen gebruikelijk is als ze heilige teksten lezen.

Daarna komt Maurycy Gottlieb in beeld met twee schilderijen: Jezus die preekt in de synagoge van Kapernaüm en Jezus voor de rechters. Bijzonder detail is dat de schilder zelf, die niet oud geworden is, onder de bezoekers van de synagoge in Kapernaüm te vinden is (derde van rechts op de voorgrond).

De Hongaars-Franse schilder Marc Chagall laat Jezus zien in de dreiging van de tweede wereldoorlog. Chagall had een bijzondere relatie tot Jezus en heeft hem zo’n honderd keer afgebeeld. ‘De Witte kruisiging’ laat Jezus zien te midden van het geweld tegen Joodse synagogen in Duitsland.

E.M. Lilien maakte een omslag voor de Lutherbijbel in 1915. Daarin verbindt hij Joodse elementen (chanoekah-kandelaar) met christelijke.

De Roemeense Reuven Rubin heeft verschillende afbeeldingen van Jezus gemaakt, onder meer tegen de achtergrond van neergang en groei van de Joodse zionisme. Hij maakte ook het schilderij ‘De Madonna en de vagebonden’, waar een madonna met onblote boezem te zien is met op de achtergrond Joodse pioniers rustend op de aarde die ze ontgonnen hebben.  Het kind ligt voor haar op de grond.

Het idee van Jezus als archetype van het anti-establishment is bekend. Je vindt het bij Van Gogh, Gauguin en Oskar Kokoschka. De Joodse kunstenaar Rubin is er door beïnvloed, maar verbindt het gedachtengoed met het zionisme. ‘De Madonna met de vagebonden’ is door hem geschilderd in 1922 in Boekarest. Een vrouw zit in het midden met achter haar in het veld pioniers die het land in cultuur hebben gebracht en aan haar voeten een slapend kind. ‘Ruben gebruikt Jezus als een symbool van de opstanding, wat weer verbonden wordt met de revival van het Zionisme’, aldus Mendelsohn.

Moshe Hoffman maakte een houtsnede in 1967 van Jezus die door een Duitse soldaat van het kruis wordt gehaald, omdat hij aan moet sluiten bij de zes miljoen slachtoffers die naar de gaskamers zijn geleid.

Marcel Jancu refeert aan de kruisafname van Christus bij het schilderen van een dode soldaat die blijkbaar gevallen is in de strijd voor de staat Israël (1948).

Hoe langer de staat bestaat hoe maatschappijkritischer de afbeeldingen. Igael Tumarkin stelde een crucifix samen met het bed van een Joodse soldaat. ‘Vreemd bed / Dood’ heet het kunstwerk uit 1984. Hij geeft daarmee uitdrukking aan zijn pleidooi tegen geweld en zijn anti-oorlog-gevoelens. In dit werk, zegt Mendelsohn, 'neemt Tumarkin een soldatenbedje en verandert het in een situatie van kruisiging. Dit was op het hoogtepunt van de eerste Libanonoorlog, en hij zegt in feite dat de regering soldaten stuurt om geofferd te worden, dat ze zinloze slachtoffers zijn. Om een ​​sociaal of politiek protest te uiten, gebruikt hij een symbool dat bijna een gruwel is'.

Micha Kirshner maakte een foto van een Palestijnse vrouw met een kind. Het doet denken aan Madonna’s met kind uit de christelijke kunst.

Michal Heiman plaatste een lynchpartij op de Westbank naast een oud-schilderij van de graflegging van Jezus van Raphael.

Adi Nes is wereldwijd verspreid met zijn afbeelding van twaalf Joodse militairen die de maaltijd gebruiken. Het doek heet ‘untitled’, maar het laat dezelfde compositie zien als het laatste avondmaal van Leonardo da Vinci.

Amitai Mendelsohn sluit zijn bijdrage aan het webinar af met een foto die hij zelf heeft gemaakt van een orthodoxe Jood die in het Israël Museum één van de schilderijen bekijkt. Op een bepaalde manier komt het daar bij elkaar wat hem betreft.

In de Israëlische pers was veel aandacht voor het thema bij de opening van de expositie in 2017. Er werden allerlei voorbeelden gegeven om de gevoeligheid van het thema aan te duiden. Bij voorbeeld de schrijver Haim Be'er werd aangehaald. De schrijver Haim Be’er, zo berichtte de krant Haaretz in 2017, groeide op in een orthodox huis in Jeruzalem. Als kind werd hem geleerd dat hij op Kerstavond geen Thora mocht leren. En hij leerde dat het zinvol was die nacht brood met knoflook te eten om een onaangename geur te verspreiden. Op school waarschuwde de wiskundeleraar de kinderen voorzichtig te zijn en het plusteken niet in de vorm van een kruis te maken, maar als een verticaal teken met daaronder een horizontaal teken.

"Als je Jezus oproept als Jood", zegt hij, "heb je niet te maken met je inherente identiteit, maar met een vreemd gewaarwording dat de Jood Jezus met elementen van een ander is verbonden. Deze presentatie van Jezus probeert te zeggen dat we niet alleen in onszelf gesloten zijn en alleen met onze opvattingen over Jezus te maken hebben. Kunst bevat een opening naar verschillende culturen, waarvan sommige in strijd zijn met het jodendom. De staat Israël is het resultaat van christelijk antisemitisme, en we zitten in dit verhaal vanwege een band met ‘die persoon’. Onze identiteit is diep verbonden met die van hem, ook al is hij niet aanwezig in ons bewustzijn op de manier waarop hij aanwezig is bij christenen. De Israëlische geschiedenis zit nog steeds in een omhelzing met hem, en die omhelzing komt op fascinerende manieren tot uiting in de Israëlische kunst ".

Wie het webinar wil zien, kan hier klikken: https://www.youtube.com/watch?v=JzzhB9RGbG0
Wie het boek wil kopen kan op internet terecht: Amitai Mendelsohn, ‘Behold the Man: Jesus in Israeli Art’, in 2017 verschenen.
Deze impressie van het webinar en achterliggende verhalen kan met inpassende beelden worden opgevraagd bij Klaas van der Kamp.