Foto: Dr. Elza Kuyk houdt de handelseditie omhoog van haar uitgave 'Tussen erfgoed en eredienst'

Branding kerkgebouw komt goed uit de verf bij stichtingsbestuur

Kerkgebouwen die onder een stichtingsbestuur vallen zijn scherper in beeld dan soortgelijke kerkgebouwen die onder een kerkbestuur resulteren. Een neutraal bestuur slaagt er in de praktijk beter in dan de kerk om het gebouw onderdeel te laten zijn van de stedelijke infrastructuur. Het bestuur zet dan ook in op de branding van het gebouw, terwijl de kerkelijke organisatie een eerste focus heeft bij de kerkgemeenschap.

Woorden van die strekking schrijft dr. Elza Kuyk in het boek ‘Tussen erfgoed en eredienst’, waarover op vrijdagmiddag 22 september een symposium wordt gehouden vanaf 14 uur in de remonstrantse Geertekerk te Utrecht. Elza promoveerde precies een jaar geleden op het meervoudig gebruik van vier monumentale stadskerken. De tekst van haar dissertatie, die ook op internet is te vinden, is door Amsterdam University Press nu uitgebracht in een handelseditie ‘Tussen erfgoed en eredienst’ en is uitgangspunt bij het genoemde symposium.

In het boek wordt het meervoudig gebruik van enkele kerken geanalyseerd. Populair gezegd: het gebruik van de kerk voor allerlei maatschappelijke doeleinden, en ook voor bezinning en religie. Elza Kuyk heeft daarvoor vier kerken nader tegen het licht gehouden: de Utrechtse Geertekerk, waar het symposium plaatsvindt, de Amersfoortse Joriskerk, de Amsterdamse Oude Kerk en de Zwolse Grote Kerk.

Elza Kuyk is sinds 2013 verbonden aan het Remonstrants Seminarium. Remonstranten hebben van huisuit een sterke binding met cultuur. En in die traditie past de conclusie die Elza Kuyk aan het einde van het onderzoek heeft getrokken. Ze stelt vast dat juist een algemeen stichtingsbestuur veel aandacht aan branding besteedt en daardoor het kerkgebouw zichtbaar maakt. Ze weten diverse gebruikers bij de kerk te betrekken en verhouden zich onbevangen tot de religieuze en sacrale context van het gebouw, waardoor ze laagdrempelig zijn voor een breder publiek. De publieke functie van kerkgebouwen is door de ontkerkelijking toegenomen. Zelfs geloofsgemeenschappen die het kerkgebouw gebruiken zijn zich bewuster van de relatie die er bestaat tussen het kerkgebouw en de vorm van eredienst die ze voorstaan.

Het verhaal van de Grote Kerk in Zwolle is één van de vier kerken waarop Elza in 2022 is gepromoveerd. Een belangrijk wissel vormde het jaar 2013, toen het eigenaarschap overging van de Protestantse gemeente naar een stichtingsbestuur. De protestantse gemeente kon het gebouw moeilijk nog langer exploiteren, gezien de financiële druk die het onderhoud en gebruik legt op de begroting. ‘The circulation of the saints’, zoals Elza Kuyk de verscheidenheid aanhaalt in het protestantisme, komt de exploitatie door één van de kerkgenootschappen niet ten goede.

Kuyk vertelt over de diverse activiteiten die er in de Grote Kerk zijn opgezet. Ze laat zien hoe de respons verschilde tussen bijvoorbeeld het schrijven aan de Zwolse Bijbel, de vespers en de participatie aan het Groot Museum van het Catharijneconvent. In 2019 zijn de afspraken tussen stichting en kerk herzien. Het ‘eeuwigdurende recht op viering’ werd gebonden aan voorwaarden; zo mocht de gemeente het recht niet langer dan een half jaar braak laten liggen.

Het openleggen van de ruimte voor een algemeen publiek verlegt de uitwerking van sacraliteit en toewijding. Kuyk schrijft onder meer: ‘Het Academiehuis (stichting, red.) trekt de sacraliteit van het kerkgebouw naar zich toe, of anders gezegd: omarmt het kerkgebouw inclusief het sacrale karakter daarvan. Het Academiehuis laat de invulling van het begrip sacraliteit open naar een breder publiek, ook levensbeschouwelijk. De herziene formulering van de doelstelling bevat de elementen die passen bij het profiel van het Grootste Museum van Nederland, dat op zijn beurt in verband staat met de inzichten van het samenwerkingsprogramma Toekomst Religieus Erfgoed’.

Tijdens het symposium in de Geertekerk komen naast de schrijfster van het boek Elza Kuyk onder meer aan het woord: Birgit Meyer (hoogleraar religiewetenschap Utrecht) over ‘de openbarende kracht van een materiële kracht op religie’, Maarten van der Bijl (cantor/organist) over ‘Klinkend erfgoed: het monumentale orgel van de Geertekerk’, Kim de Wildt (projectleider New Sacred Spaces by Example of Multifaith Spaces uit Bonn) over ‘Heilige huisjes op de schop. Het interieur van de religieuze ruimte als spiegel van de samenleving’ en Marthe de Vries (predikant in de Geertekerk) over ‘Kerk aan de rand, over de verbinding van traditie en cultuur bij de remonstranten’.

Elza Kuyk was één van de deelnemers aan een bijeenkomst van Erfgoed in Kerken en Kloosters op 29 augustus in Utrecht. Daar waren tientallen mensen uit de wereld van kerk en erfgoed bij elkaar om na te denken over een nieuwe uitgave van een handreiking gericht op kerkelijk-cultureel erfgoed. Het is de bedoeling dat er in november zo'n uitgave beschikbaar komt.