Het kerstboekje van de zondagsschool

 

Op zaterdag 21 december 2024 organiseerde de St. Noabers van ’n Oalen Griezen een kerstwandeling in en nabij Hellendoorn. Uiteraard voerde de route langs de middeleeuwse kerk van het dorp. Daar was een tentoonstelling met tientallen kerststalletjes uit binnen- en buitenland en in vele soorten en maten ingericht. De expositie werd ondersteund door een powerpoint over de geschiedenis van het verschijnsel ‘kerststalletje’. Ook waren er zo’n veertig kerstboekjes, voornamelijk uit de negentiende en het begin van de twintigste eeuw, uitgestald. De boekjes waren daarvoor beschikbaar gesteld door prof.dr. Cees Houtman, die daar een lijvig boek over geschreven heeft. Op basis daarvan vertel ik iets over het fenomeen ‘kerstboekje’.

 

Zondagsschool

In de tweede helft van de negentiende eeuw werd de zondagsschool een wijd verbreid fenomeen, mede dankzij twee landelijke verenigingen, opgericht in 1865 en 1871. Beide waren van orthodox-protestantse signatuur. In 1910 werd een vrijzinnige pendant gesticht. Doelstelling van het instituut zondagsschool was evangelisatie onder dan wel herkerstening van Nederlanders die van het evangelie vervreemd waren. Ondertussen werd de zondagsschool ook bezocht door kinderen van kerkelijk meelevende gezinnen. Aan het einde gingen veel zondagsscholen ter ziele. ‘Kindernevendienst’ / ‘kinderkerk’ kwam op.

 

Kerstboekje

De zondagsschoolboekjes vormen een typisch protestants verschijnsel, zoals bidprentjes dat op het rooms-katholieke erf zijn. De boekjes vertonen grote literaire verscheidenheid. Ze zijn zowel in proza als in poëzie op de markt gebracht. In prozavorm: novellen, verhalen en romans.

De zondagsschoolboekjes behoren tot de geschenkliteratuur. Vaak werden ze aan de kinderen van de zondagsschool cadeau gedaan ter gelegenheid van de viering van het kerstfeest, waarbij ze ook wel warme chocolademelk, speculaas en een sinaasappel kregen. Dat betekent niet dat de boekjes altijd over Kerst gingen. Er zijn dus ook uitgaven zonder relatie met het feest van de geboorte van Jezus. Waar wel van die relatie sprake is, is de situering nogal eens gekunsteld. Ook de reactie op Kerst wordt wel gethematiseerd: dankbaarheid voor wat God gedaan heeft, liefdewerk aan Jezus bewezen.

 

Thema’s

Drie belangrijke thema’s in de zondagsschoolboekjes:

· bekering, in allerlei vormen: vernieuwing van het hart (wedergeboorte), keuze voor de navolging van Christus. Bij de bekering gaat het vaak om die van verbitterde,

onvriendelijke, eenzame mensen, van verloren zonen en dochters, van dieven en kroeglopers, van Joden, van heidenen.

· toegang tot de hemel. Soms worden de contouren van de hemel geschetst, af en toe wordt de hemel als plaats van weerzien benoemd. Meer dan eens is er sprake van gelukzalig sterven op het kerstfeest. Er zijn boekjes waarin de waarschuwing voor de hel niet ontbreekt.

· vrede op aarde. Vaak wordt die genoemd als contrast ten opzichte van de realiteit. Meer dan eens wordt vrede op aarde op kleine schaal geschetst, bijvoorbeeld in de kring van het gezin.

 

 

Standenmaatschappij

De zondagsschoolboekjes weerspiegelen de standenmaatschappij: er wordt over rijken en armen gesproken. Nogal eens wordt die ordening van de samenleving als norm verdedigd, het is een kwestie van Gods voorzienigheid. Vaak wordt materiële rijkdom dan ook gerelativeerd. Maatschappelijk ongenoegen wordt veroordeeld. Deugden die aanbevolen worden: filantropie, tevredenheid en dankbaarheid.

 

Godsdienst

In de zondagsschoolboekjes neemt de bijbel een belangrijke plaats in. Ook wordt de christelijke levensstijl benadrukt. In dat kader komen de kracht van het gebed en het vertrouwen op God aan de orde.

Als het om het beeld van God gaat: Hij ziet en hoort alles, Hij heeft een pedagogisch doel met elk mens, Hij regisseert ieders leven, Zijn wegen zijn wonderlijk, Hij is zowel heilig als barmhartig.

 

Verguizing

Het kerstboekje van de zondagsschool is en wordt nogal eens verguisd. Dan gaat het niet alleen om de inhoud, maar ook om de literaire kwaliteit ervan. Prof.dr. C. Houtman, die in 2022 een monografie over de zondagsschoolboekjes heeft gepubliceerd: ‘Men stoort zich vaak aan het onnatuurlijke karakter van de verhalen, de prekerige toon, ‘de vaak uitgemeten troosteloze ellende van drankmisbruik’, de grote nadruk op zonde en de noodzaak van bekering, de bijzondere aandacht voor de dood, de voorkeur voor uitgewerkte beschrijvingen van sterfbedscènes.’

 

Waardering

Houtman vindt zelf ‘dat de zondagsschoolboekjes, hoe gekunsteld en hoe storend vroom en maatschappelijk conservatief zij ook kunnen zijn, van waarde waren dankzij hun positieve teneur. De verhalen lieten kinderen zien hoe het christelijk geloof gebaseerd is op fundamenten als vertrouwen op God, op de overtuiging dat er een weg is uit hopeloosheid, verandering mogelijk is, uitzichtloosheid plaats kan maken voor hoop en vergezichten op de vernieuwing van mens en wereld. Bovendien illustreerden zij hoe het christelijk geloof zich manifesteert in goeddoen en omzien naar elkaar.’

 

dr. Jan Dirk Wassenaar,

op basis van: Cees Houtman, Kerst, Pasen en Pinksteren in zondagsschoolboekjes en andere negentiende-eeuwse lectuur voor de jeugd; Eon Pers Amstelveen, 2022.