Foto: Eén van de bouwprojecten in Brussel langs de Wetstraat

Europese kerken geraakt door oorlogen in Oekraïne en Midden-Oosten
 
Het algemeen bestuur van de Europese Kerkenconferentie is onlangs bijeen geweest in Brussel. Zelden waren de gesprekken zo intens. Het zijn met name de oorlogen in Oekraïne en in het Midden-Oosten waardoor mensen geraakt zijn. Je merkt in de gesprekken, dat een analyse al snel verwarrend is. Omdat een oorlogssituatie tegenstrijdige berichten oplevert, waar je eigenlijk geen raad mee weet.

De datums van 24 februari 2022 en 7 oktober 2023 markeren datums waarop de geschiedenis definitief een andere afslag heeft genomen. Toen in 1989 de muur tussen Oost- en West-Berlijn is gevallen, kon de generatie die sindsdien is geboren zich wanen in een perspectief van vrede en veiligheid, althans als je in Europa woonde. Maar aan die gedachten is definitief een einde gekomen met de genoemde data.  
 
Het maakte in één slag duidelijk waarom de Europese Kerkenconferentie (CEC / Conference of Churches in Europe) belangrijk is. De meest recente bijeenkomst was van 21 november tot 23 november 2024 in Brussel. Klaas van der Kamp, afgevaardigde vanuit de PKN, is één van de zestien bestuursleden van de kerkenkoepel. De kerkelijke organisatie is opgericht in 1959 als reactie op de koude oorlog. Een tijdlang hadden de gesprekken een meer algemene toonzetting, maar sinds 2022 is de problematiek van vrede en veiligheid weer centraal op de agenda.  
 
Je merkte de worsteling van afgevaardigden toen het ging over de oorlog in Oekraïne. Natuurlijk waren mensen begaan met de slachtoffers, de uitzichtloosheid, de zinloosheid ook. Ronduit pijnlijk werd het, toen onvermijdelijk de vragen opkwamen naar de plaats van kerk en religie in het geheel van de oorlog. De CEC is daar volop mee bezig. Zo gaat men komend jaar een conferentie organiseren over de manier waarop een deel van de orthodoxe kerk de oorlog vanuit Rusland ondersteunt. En je bent je op zo’n moment bewust dat religie niet alleen bijdraagt aan het vredeswerk, maar ook onderdeel kan zijn van de partijvorming en agressie.

Dat is omgekeerd ook het geval. In Oekraïne gebeurt dat ook. Ook de overheid in Oekraïne gebruikt de religie om de gelederen te sluiten. De CEC houdt zich daar al langer mee bezig. Het gaat dan in technische zin om de discussie over wet nummer 3894. Deze wet sluit de Russisch-Orthodoxe Kerk van het patriarchaat van Moskou uit en geeft ze geen legitieme plaats in de Oekraïense samenleving. De overheid in Oekraïne beschuldigt deze kerk van het verspreiden van propaganda voor Rusland en van steun aan de invasie van Oekraïne. De CEC sprak er over en je proefde de worsteling bij de discussies. Enerzijds begreep men het strategische belang van het sluiten van de gelederen. De overheid in Oekraïne zit niet te wachten op diffuse geluiden achter de frontlinie. Aan de andere kant merkte je bij de bestuursleden uit Europa een verlangen loyaal te blijven aan de eigen uitgangspunten. De CEC heeft de mensenrechten hoog in het vaandel en het recht om zelf een godsdienst te kiezen, maakt daar deel van uit. De vrijheid van godsdienst is één van de mensenrechten. Dat geldt ook een land als Oekraïne. Het bestuur besloot de eigen principes overeind te houden en verzocht de eigen secretaris-generaal om de dialoog over dit thema te blijven zoeken met de kerken in Oekraïne.  
 
Eén van de belangrijkste thema’s van de CEC is op dit moment is de bezinning op vrede met het programma ‘Pathway to Peace’. Het programma bestaat uit bezinning op de situatie in oost-Europa en waar mogelijk steun om gebouwen te herstellen en mensen in nood bij te staan. Er staat in dat kader bijvoorbeeld een Europese consultatie gepland over ‘Rechtvaardige Vrede’ (‘Just Peace’) van 9 tot 11 december in Warschau. Fernando Enns, bekend in oecumenische en pacifistische kringen in Nederland, is daar één van de sprekers.

In het kader van Pathway to Peace staat er onder meer een officieel bezoek gepland in 2025 van CEC samen met Comece (de rooms-katholieke evenknie in Europa).

Foto: Michael Abs is digitaal verbonden met de vergadering, waarvan prof. Pamela Slotte-Russo (ev. lutherse kerk van Finland) in het gezicht te zien is en van achteren links br. Garegin Hambardzumyan (Armeens-Apostolische Kerk) en rechts ds. Anders Borre Gadegaard (ev. lutherse kerk van Denemarken)

Midden-Oosten
 
Een zelfde passionele betrokkenheid voelde je in het bestuur bij het gesprek over het Midden-Oosten. Het is eigenlijk een onderwerp waar je als Europese koepelorganisatie in formele zin niet bij betrokken bent. Maar emotioneel ligt dat anders.

De kerken in het Midden-Oosten vragen er om gehoord te worden. Dus participeert één van de stafmedewerkers in een project van Pro Oriente, waarin men contact heeft met Palestijnse slachtoffers en luistert naar het verdriet van de kerken in de regio. Het bestuur mocht op dat initiatief regeren. De betrokkenheid bleek op het moment dat één van de afgevaardigden in tranen uitbarstte, toen het ging over de situatie in Gaza. ‘Ik vind het zo erg, als je de beelden ziet van de slachtoffers’.  
 
De vergadering had prof. dr. Michael Abs, de nieuwe secretaris-generaal van de Raad van Kerken in het Midden-Oosten, uitgenodigd om per digitale verbinding met het Europese kerkenbestuur van gedachten te wisselen. De Raad in het Midden-Oosten stelt zich doorgaans bescheiden op en kiest er voor zich niet als politieke analist te manifesteren. Abs vermeed dan ook consequent woorden als ‘Hamas’ of ‘Israël’. Hij concentreerde zich op de menselijke nood en liet zien hoe de oorlog vergaande consequenties heeft, doordat de economie vastloopt, er vluchtelingenstromen ontstaan, er grote werkeloosheid is, de inflatie torenhoog groeit, de leefomstandigheden verslechteren, er een jonge generatie opgroeit die de energie niet kwijt kan, en er andere conflicten ontstaan door de armoede, er veel mensen emigreren, zeker ook christenen. Eigenlijk is de situatie in Libanon al instabiel sinds 1975. De kerken proberen een eigen identiteit te kiezen bij alle conflicten. ‘Wij proberen een rolmodel te zijn voor mensen; een pilaar van stabiliteit met inzet op onderwijs en gezondheidszorg’.  
 

Foto: Meimarakis (links) schudt de hand van Maria Mountraki (orthodoxe kerk van Finland)

Europees parlement
 
Het bestuur van de CEC bracht een bezoek aan het Europees Parlement en ging in gesprek met de parlementariër Vangelis Meimarakis. Hij is lid van de Europese Volkspartij (waarin onder meer het CDA en de CU participeren, maar ook BBB en NSC) en onder meer co-voorzitter van een werkgroep ‘Interculturele en religieuze dialoog). Hij onderstreepte het belang dat religies zich laten horen in Europa. Diverse afgevaardigden benoemden omgekeerd de noodzaak dat de politiek zich inzet voor religieuze groeperingen die als minderheid knel zitten in politieke systemen, zoals in Armenië en op Cyprus. De overheid heeft zich met het rapport van Lissabon verplicht tot een periodiek overleg met de kerken en andere ideële organisaties over de situatie in Europa.  
 
Zowel de secretaris-generaal als de voorzitter van de CEC verantwoordden zich in de halfjaarlijkse ontmoeting over de activiteiten die ze in het laatste halfjaar aan de dag hebben gelegd. Voorzitter van het bestuur, aartsbisschop Nikitas, benoemde diverse internationale forums waarop hij namens de CEC was geweest, zoals de G-20-interfaith-meeting in Brazilië, een bijeenkomst over christelijke waarden in Rome en een solidariteitsbezoek in Armenië. Gevraagd naar de impact, zei hij, dat het belangrijk is als kerken uit Europa gezicht te geven aan solidariteit en verantwoordelijkheid.   
 

Foto: vergaderzaal van CEC, waar Lea Schenk, lid van de werkgroep die Charta voorbereidt, digitaal mee is verbonden

Charta Oecumenica
 
Een belangrijk document voor de Europese kerken is het rapport Charta Oecumenica. Daarin hebben de kerken in 2001 verklaard zich op concrete doelen gezamenlijk te willen inspannen. Het document is ondertekend door de CEC-leden en door CCEE (Europese bisschoppen). Er komt nu een revisie. Tot 31 december kunnen kerken, partnerorganisaties en individuele christenen reacties sturen. Er komt dan een definitieve tekst, waarin wijzigingen zijn doorgevoerd, die tekst zal op 27 april in Vilnius worden ondertekend. De redactiecommissie bracht een tussentijds verslag uit. Men is zeer tevreden over de betrokkenheid, er zijn vele reacties, er is draagvlak en wijzigingen hebben vooral met tekstkeuze te maken en met de procesgang. Bij beiden gaat het om een verlangen de toegankelijkheid te maximaliseren. 

Er was een speciale rapportage over de relaties met jongerenorganisaties in Europa. De jongeren reageerden in een eigen tekst op Charta Oecumenica. Men blikte voortuit op een ontmoeting van 3 tot 7 maart in Boedapest, waar men zich bezint op ‘leiderschap van de jeugd in deze tijd’.
 

Foto: Drie van de leidinggevenden van CEC, v.l.n.r. aartsbisschop Nikitas (voorzitter), ds. Frank-Dieter Fischbach en ds. Frank Kompania (Duitsland)

Interne zaken
 
Er kwamen in het bestuur diverse meer huishoudelijke zaken aan de orde. De bezetting is klein, met een secretaris-generaal, drie stafleden, een secretaresse en een administrateur. Er zijn twee juristen nodig die als vrijwilliger vanuit de lidkerken een vraagbaakfunctie kunnen vervullen.

De tussentijdse financiële rapportage werd goedgekeurd. Voor het eerst sinds lange tijd werd er weer gesproken over een financiële impuls voor het werk. Men wil de bescheiden reserve van 3 ton (die deels dienst doet als noodzakelijke buffer voor calamiteiten) inzetten voor een speciaal project. De secretaris-generaal zal daarvoor een plan ontwikkelen.  
 
De nieuwe algemeen secretaris Frank-Dieter Fischbach is begonnen op 1 juli 2024. Tijdens de bestuursbijeenkomst volgde op vrijdagavond de liturgische installatie. Fischback legde in zijn rapport uit hoe hij de eerste maanden van zijn werk heeft ingevuld. Hij heeft diverse kerken bezocht en merkte de hoge verwachtingen die er zijn van de kerkenkoepel, juist in een tijd dat vrede op het Europese continent niet meer vanzelfsprekend is.  
 
De CEC staat er qua financiën redelijk voor. Inkomsten zijn iets lager dan begroot, maar ook de uitgaven zijn iets lager. Men lijkt ongeveer quitte te spelen. Er is discussie over de vraag hoe men kerken zal aanspreken die op geen enkele manier financieel bijdragen.  
 
Twee kerken met een concentratie in Engeland willen toetreden tot de CEC, waaronder de Holy Apostolic Catholic Assyrian Church of the East; twee andere kerken treden terug; terugtreding vindt plaats omdat men de kosten niet langer kan opbrengen of omdat men deelname bundelt vanuit de internationale koepel.  
 
Er is een speciale werkgroep gevormd om de relatie met de kerken te optimaliseren. De Nederlandse afgevaardigde Klaas van der Kamp, maakt daar onderdeel van uit. De CEC wil aanwezige kennis van de kerken een breder platform geven en omgekeerd de infrastructuur van de kerken gebruiken om de kerken als geheel beter zichtbaar te maken op het Europese platform.  

Foto: Bevestiging van ds. Frank-Dieter Fischbach als secretaris-generaal tijdens een plechtigheid in de kapel van de Europese Kerk, links voor hem ds. Dagmar Winter (Kerk van Engeland) en rechts ds. Frank Kopania (Kerk van Duitsland)

Foto: Inkijkje in de grote vergaderzaal van het Europees parlement

Foto: Ds. Claire des Mesnards (Verenigde Protestantse Kerk van Frankrijk) neemt door het raam een foto van de vergaderzaal van het Europees Parlement