Dienst in synagoge Haaksbergen

Om de veertien dagen komen de mensen van de LJG (Liberaal Joodse Gemeente) Twente bijeen. Om iedere zaterdag een dienst te houden – dat zou voor veel leden te belastend worden, want erg groot is de gemeente niet en men komt van heinde en ver uit oostelijk Nederland en het Duitse grensgebied. Bij een Liberaal Joodse Gemeente tellen de vrouwen ook mee in het minyan – het quorum van tien volwassenen, dat nodig is om een dienst te kunnen houden. Zo’n twintig personen kwamen zaterdag 26 januari 2019 bij elkaar in de synagoge van Haaksbergen. Bert Oude Engberink zette de toon van de dienst. Samen met een chazzan en een koster en de gemeente. 

Gemeenteleden, die de koster heeft uitgekozen, verzorgen wisselend de lezingen van de Tora. De koster deelt onder de aanloop naar het centrale moment, het uitspreken van het hoofdgebed – samenvallend met wat ooit het grote verzoeningsoffer was in de tempeldienst – nummertjes uit met de volgorde van de lezingen. Mensen die aan de beurt zijn, stappen naar de biemah, een verhoging van waaruit de lezingen worden uitgesproken richting de heilige ark waar de Torarollen staan. Vijf, zes gemeenteleden lezen voor. Mannen en vrouwen beiden. De lezing wordt voorafgegaan door lofprijzing en gevolgd door een vriendelijk woord van Bert Oude Engberink: een zegen, en bij mensen die een jaar geleden afscheid genomen hebben van een geliefde is er een jizkorgebed. Als de eerste persoon klaar is met lezen, blijft hij binnen de biemah staan, totdat de tweede klaar is. Ze geven elkaar een hand en de eerste gaat terug naar zijn zitplaats in de sjoel. ‘Je laat de Tora niet alleen’, legt iemand uit. Het protocol lijkt op het protocol bij een bezoek van de koning; als de gastheer naast de koning naar de microfoon loopt, schuift degene naast de gastheer op en zit even naast de vorst vanuit dezelfde gedachte: eerbied voor de koning. 

De rollen in de ark nemen een speciale plaats in. Als het gordijn een eerste keer opengaat, is er een liefdevolle aanraking. Als iemand de Torarol waaruit gelezen wordt uit de heilige ark neemt en rond draagt, raken mensen met de tsisiet (draden van de gebedsmantel) of met hun gebedenboek, even vol liefde de rol aan. Zodra de rol is opengelegd op de bienah en er een eerste lezing is geweest, zorgt de koster onmiddellijk weer voor bedekking van de rol. Hij heropent de kostbare tekst pas weer als de volgende lezer klaarstaat om te beginnen. Het is een hele ceremonie om precies de plaats aan te wijzen waar de lezing verder gaat. Want de Torarol – die meer dan tienduizend euro zal kosten gelet op de handgeschreven tekst – is aaneengeschreven ingebracht, zonder de tekens van de klinkers. Bert Oude Engberink vertelt in de dienst over de bijzondere rol die ooit aan het begin stond van deze Liberaal Joodse Gemeente. Er is een rol uit een synagoge van Pilsen opgenomen, de grensstad tussen Duitsland en Tsjecho-Slowakije. Ooit was er een bloeiende joodse gemeenschap, maar in de Sjoa is bijna de hele community uitgemoord. De vele achtergebleven Tsjechische Torarollen werden over verschillende synagogen in Europa verdeeld. 

In Haaksbergen vindt een deel van de lezingen plaats in het Hebreeuws en een deel in het Nederlands. De profetenlezing over Ezra, de priester, vindt bij voorbeeld geheel in het Nederlands plaats. De Toralezing in het Hebreeuws. Bert Oude Engberink vertelt vanachter de omheining voor de ark over de ontwikkelingen in de achterliggende tijd. Over het overlijden van de vrouw van rabbijn Albert Ringer. Over enkele gemeenteleden. Over de gasten, dit keer twee uit de protestantse kerk: ds. Reinier Gosker, voorzitter van de classicale commissie voor Kerk en Israël en de classispredikant ds. Klaas van der Kamp. Oude Engberink verzwijgt niet de vreugde die er destijds was toen de PKN en daarvoor de Nederlandse Hervormde Kerk sprak over ‘onopgeefbare verbondenheid van de kerk met Israël’. En de zorg op het moment dat een predikant in de huidige PKN dat weer ter discussie stelt. Onder de leden zijn trouwens verschillende christenen die zich hebben aangesloten bij de gemeenschap. Er is een emeritus-predikant met een joodse moeder en er is een echtpaar wat langdurig in Nes Ammim heeft gewerkt en zo’n sterke betrokkenheid bij de joodse benadering voelt dat men zich formeel heeft aangesloten. Ze zijn er zelfs voor naar Londen geweest en zijn gewaarschuwd, dat een formele toetreden zorg kan opleveren. 

De zang is één van de aansprekende elementen in de dienst. Het klinkt melodieus, als de geoefende stemmen over de gebedsteksten zweven. Een enkele keer verschraalt de zwierige toonsoort naar een meer gregoriaans klinkend staccato. Het geheel ademt bezieling en toewijding. 

Na afloop van de dienst gaat iemand rond met wijn. ‘Nog niet opdrinken’, klinkt het advies. Er wordt eerst een zegen, de kidoesj, uitgesproken. Daarna zijn er zoete lekkernijen; eierkoeken met slagroom en jam, krentenbrood met smeuïge kaas. De mensen gaan onderling over tot casual talk. 

De dienst op 26 januari viel qua timing bijna samen met de herdenking van de bevrijding van Auschwitz op 27 januari 1945. De Russische soldaten maakten toen een einde aan de verschrikkingen van het vernietigingskamp. Het momentum wordt in joodse kring vrij gelaten herdacht. Op de vraag aan Bert Oude Engberink wat hij van de christelijke gemeenschap heden ten dage verwacht reageert hij nadenkend: Misschien dat er af en toe contacten zijn en we elkaars geschiedenis met begrip en elkaars leven met zorgvuldigheid kunnen respecteren. 

Als er een bericht over het bezoek op social media verschijnt, zijn er enkele reacties. Het bericht luidde: ‘Met voorzitter Reinier Gosker van classicale commissie Kerk en Israël in synagogedienst Haaksbergen. Bijzonder moment vlakbij bevrijding Auschwitz’ en ook ‘De gebeden klinken, de lofprijzing gaat (synagoge Haaksbergen)’. De preses van de generale synode plaatst een herkennend hartje. Dat doen ook een wethouder, en de voormalig secretaris van de Remonstrantse Broederschap, en enkele predikanten. Ds. Kees Benard reageert: ‘Mooi! Bert was onze gastvoorganger (in de Hervormde Kapel in Wierden) op Israëlzondag en heeft daar ook een deel uit Psalm 128 gezongen. Indrukwekkend’. Ds. Christiaan Post uit Lutten schrijft: ‘We gingen met het Assink Lyceum in de onderbouw daar naar toe in ’t kader van godshuizenproject. Dat maakte elke keer weer indruk op onderwijzend personeel en leerlingen’. 

Foto's:
Bert Oude Engberink
Rainier Gosker


Voor de derasja van Oude Enberink klik hier.