Oecumenische vergelijking met protestantse cijfers
De Protestantse Kerk heeft onderzoek gedaan naar de beleving van het avondmaal onder de leden. Daarbij is gebruik gemaakt van een techniek die in 2016 door de Raad van Kerken is geïntroduceerd. Het blad #protestant geeft wel de protestantse resultaten, maar laat de vergelijking met de beleving onder andere denominaties achterwege. Ik geef hier een aanvulling.
Misschien nog even het geheugen opfrissen. Het thema ‘eucharistie – avondmaal’ ligt gevoelig in de oecumene. Vooral rooms-katholieke geestelijken hebben daarbij koudwatervrees. Aan protestantse zijde ligt het minder gevoelig, zoals Marloes Nouwens – Keller in #protestant beschrijft; 61 procent van de protestanten viert ongeremd mee bij een avondmaalsviering van een ander kerkgenootschap.
Om als oecumenisch orgaan van de Raad van Kerken in de jaren 2014-2016 toch over ‘eucharistische gastvrijheid’ te kunnen spreken, pasten we een list toe. We (ik spreek in de wij-vorm, omdat ik in die tijd algemeen secretaris was van de Raad van Kerken) organiseerden een onderzoek niet naar ‘de essentie van het sacrament’, maar ‘naar de beleving van eucharistie en avondmaal’. Het onderliggende idee was: Je brengt wel in beeld hoe parochianen en gemeenteleden brood en wijn ervaren, zonder dat je bij voorbaat de claim aanbrengt dat het onderzoek pas geslaagd is als de rooms-katholieke clerus door de bocht gaat en de eucharistie openstelt voor niet-rooms-katholieken. De aanpak slaagde. Alle lidkerken van de Raad van Kerken – ook de rooms-katholieke en ook een organisatie als het Leger des Heils waar men geen sacramenten kent – bleken bereid mee te doen met het onderzoek.
Een volgend dilemma dook op, namelijk: Hoe kan je vragen stellen over de beleving die recht doet aan de diversiteit van kerken, zonder dat je bij voorbaat in de vraagstelling laat zien dat je een verborgen (protestantse) agenda hebt. Er volgden intensieve discussies en uiteindelijk werd gekozen voor twee benaderingen: Er werd een kwantitatief onderzoek uitgezet waarbij de vijf categorieën van het oecumenische BEM-rapport werden gevolgd; in het zogenaamde Lima-rapport wordt het avondmaal en de eucharistie beschreven vanuit een vijftal invalshoek en de kerken verenigd in de Wereldraad en in samenspraak met de Rooms-Katholieke Kerk zeggen zich in die vijf categorieën te herkennen. Daarnaast gaf de Raad van Kerken ruimte aan vertegenwoordigers van de kerken om een eigen tekst te schrijven waarin men de eigen beleving centraal stelde. Zeg maar kort door de bocht: een kwantitatieve en een kwalitatieve benadering.
Vooral de kwantitatieve benadering vind ik persoonlijk interessant, omdat daarin de diversiteit van kerkgenootschappen toch onder één vergrootglas komt te liggen. Het resultaat van het onderzoek, dat in 2016 werd gepubliceerd, luidde, dat er geen relevant verschil qua beleving te monitoren viel tussen de verschillende denominaties. Protestant, Leger des Heils, Rooms-katholiek, Oud-katholiek, Remonstrant: er werden vergelijkbare accenten gelegd in de beleving.
Nu is er dus een puur protestants onderzoek naast gelegd in #protestant, beschreven door Marloes Nouwens-Keller. Ze gebruikt dezelfde BEM-categorieën. Jammer, dat ze daarbij het onderzoek van de Raad van Kerken in dezen, dat vernieuwend is geweest qua aanpak, niet citeert of tribute geeft aan de gekozen methode. Hoe dan ook: de vraag die relevant is luidt: Verschilt de protestantse inkleuring nu van de oecumenische, nu we zes jaar later in de tijd zijn? Marloes Keller komt op basis van duizend protestants representatieve respondenten tot de volgende prioritering qua beleving bij het avondmaal (Bem-categorieën):
1. Gedachtenis van Christus (in brood en wijn zijn Christus zichtbaar);
2. Gemeenschap van de gelovigen (je beleeft eenheid aan de mensen die meevieren);
3. Dankzegging aan de Vader (je voelt dankbaarheid voor Gods liefde);
4. Maaltijd van het Koninkrijk (afspiegeling van de hemelse maaltijd):
5. Aanroeping van de Heilige Geest (bede om de Geest in je te laten werken).
De eerste drie categorieën blijken in oecumenische kring ook prioriteit te krijgen. Daarin hebben protestanten dus dezelfde ideeën als rooms-katholieken en andere gelovigen. Het onderzoek van de PKN onderstreept dus de oecumenische beleving, die al in 2016 in het rapport van de Raad van Kerken werd verwoord.
De thema's 'maaltijd van het koninkrijk' krijgt in protestantse kring iets meer prioriteit, je kan ook zeggen 'Aanroeping van de Heilige Geest' speelt sterker in oecumenische kring. Vier en vijf zijn qua rangorde anders bij de twee onderzoeken. Wellicht speelt hierbij het idee mee dat de 'maaltijd van het koninkrijk', zeg maar de 'afspiegeling van de hemelse maaltijd' een accent is wat relatief jong is in de theologische literatuur.
Moeite
Het onderzoek van de PKN gaat door op andere zaken. De centrale conclusie die de PKN trekt is: 95 procent van de respondenten geeft aan het avondmaal belangrijk te vinden; 76 procent neemt er ook graag aan deel. Het onderzoek geeft niet aan wat de motieven van de tussenliggende 19 procent is om wel over ‘belangrijk’ te spreken, maar niet over ‘graag deelnemen’. Vermoedelijk, vul ik in, heeft het te maken met de gekozen vormen en het zich welbevinden in die vormen. Protestant# geeft namelijk wel aan dat mensen kritiek hebben op de somberheid enerzijds of juist op het gebrek aan heiligheid of het geëxperimenteer anderzijds. Slechts een kleine groep geeft aan in het avondmaal geconfronteerd te worden met de eigen zwakheid; en dat was juist in vorige generaties een motief om het avondmaal te mijden. In die zin laat het onderzoek van protestant# zien hoe de beleving in de protestantse kerk is verschoven in een enkele generatie.
Die verschuiving kom je ook tegen in de waardering van de vredesgroet; vooral in liberale kring herkenbaar, iets wat je vroeger in de protestantse liturgie weinig tegenkwam; en in de deelname van kinderen aan het heilig avondmaal. Dat laatste was een generatie geleden een belangrijk thema, nu blijkt 59 procent van de protestantse gemeenten er geen scheidend thema in te zien. Pijnlijk is de toevoeging in het artikel, dat ‘meerdere respondenten aangeven in de open antwoorden dat er geen kinderen (meer) in de gemeente zijn’.
Het protestantse onderzoek laat op enkele plaatsen zien hoe de beleving in orthodoxe kring en in vrijzinnige kring verschilt. Orthodoxen (in het onderzoek verbreed met de midden-orthodoxie) heeft meer gevoel bij ‘de gedachtenis aan Christus’ en bij vieringen aan tafel. Heel opvallend is de vaststelling dat de ‘gedachtenis’ bij mensen onder de 44 jaar veel sterker leeft dan bij mensen boven de 70 jaar, waar men meer inzet op de ‘gemeenschap die viert’. Dat laat zien dat er een strakkere theologie binnenkomt bij de jongere generatie. Misschien moet je hierin meelezen dat de vrijzinniger mensen onder de 44 jaar qua aantal minder aanwezig zijn in de kerk dan de orthodoxere mensen onder de 44 jaar, waardoor de kerk meer toegesneden opvattingen krijgt, anderen zullen spreken van ‘verrechtsing’, al ligt het gebruik van dat soort termen gevoelig.
Coronacrisis
Het onderzoek van de PKN geeft een aardig vervolg op het onderzoek van de Raad van Kerken waar het gaat over de invloed van de coronacrisis. Protestant# laat zien dat een kwart (26 procent) van de protestantse gemeenten tijdens de coronacrisis heeft afgezien van de viering van het heilig avondmaal. Liefst 65 procent viert het avondmaal niet meer met één beker en 34 procent van de gemeenten laat mensen zelf brood en wijn nemen. Op dit laatste punt blijken mensen onder de 44 jaar een andere beleving te hebben dan mensen boven de 70 jaar. Onder de 44 jaar vindt men het prettig elkaar brood en wijn aan te reiken, terwijl ouderen de voorkeur geven aan een ambtsdrager die de zichtbare gestalte van Christus aanreiken.
De bezinning op het avondmaal krijgt een prominente plaats in @protestant, omdat het aansluit bij het jaarthema ‘Aan Tafel!’.
Wie zelf het bulletin wil nalezen van de Raad van Kerken waarin verslag is gedaan van het oecumenische onderzoek: Klik hier.
Wie het onderzoek van de PKN wil lezen over het avondmaal: Klik hier.