Slapen en opstaan aan de maaltijd van de Heer
De vorige twee keer keken we naar afbeeldingen van de maaltijd van de Heer waarop Judas een prominente plaats heeft. Op de afbeelding waar we deze maand naar kijken is dat ook het geval. Hij wordt als enige van de elf leerlingen voor de tafel afgebeeld.
Deze afbeelding komt uit wat wordt genoemd: de Floreffe Bijbel. Dat is een bijbelhandschrift in twee kloeke delen (475x330 mm.), dat omstreeks het derde kwart van de twaalfde eeuw werd gemaakt en ooit toebehoorde aan de abdij van Floreffe (in de buurt van de Belgische stad Namen). Die abdij maakte deel uit van de orde van de Premonstratenzers. De Floreffe Bijbel is nu een van de grote schatten van de British Library in Londen. De afbeelding staat in het tweede deel (f.4r)
Wat zien we? Zeker weer een bijzondere afbeelding. Beter gezegd: we zien twee afbeeldingen. Getekend in dezelfde stijl en in dezelfde kleuren. Horen ze bij elkaar?
Op het bovenste deel zien we het verhaal over de verheerlijking op de berg afgebeeld. Dat vinden we in Matteüs 17:1-8, Markus 9:2-8 en Lukas 9:28-36. In het Johannesevangelie komt het niet voor. In het midden staat Jezus, geflankeerd door Mozes en Elia. Op de grond liggen de drie leerlingen. Ze worden wakker uit hun slaap.
Wat mij opvalt, is dat ze op ongeveer dezelfde wijze worden afgebeeld als gebruikelijk is op oosters-orthodoxe iconen over de verheerlijking op de berg. De rechter leerling kijkt niet, hij maakt een afwerend gebaar; de middelste leerling ligt te peinzen; en de linker leerling kijkt wel en steekt zijn hand naar Jezus uit.
In de iconografische traditie is het gebruikelijk, dat Petrus de linker leerling is, Johannes de middelste en Jakobus de rechter leerling. Hier is dat denk ik anders. Dat leid ik af uit het onderste deel van de afbeelding.
Op dat onderste deel zien we een lange, iets gebogen tafel. Als hij helemaal rond zou zijn, zou de tafel een enorme afmeting hebben. Hoe velen zouden er een plaats aan kunnen vinden? Ik zie daar een gebaar in van: wees welkom!
In het midden achter de tafel zien we Jezus, met een nimbus met een kruis om zijn hoofd. Zijn blik is ernstig. Achter de tafel elf leerlingen, elk ook met een nimbus om het hoofd. Midden voor de tafel Judas, zonder een nimbus.
Op de tafel zien we twee schalen met vis, ronde broodjes (daar is weer de verbinding van de maaltijd van de Heer met de wonderbare spijziging!) en bekers. Er vallen nog een paar dingen op aan de afbeelding.
Voor de tafel zien we Jezus nog een tweede keer afgebeeld (kijk maar naar de nimbus met kruis). Hij knielt. Voor hem staat een bak met water. Hij wast de voeten van een leerling. Dat verhaal komt alleen in het Johannesevangelie voor (Johannes 13). Ik denk dat de leerling van wie de voeten worden gewassen Petrus is. In het bijbelverhaal sputtert Petrus immers tegen als Jezus hem de voeten wil wassen. Wanneer ik nog een keer terugkijk naar de bovenste afbeelding, dan is daar Petrus de middelste leerling. Hij is herkenbaar aan zijn kleding en aan zijn kalende hoofd.
Net als op een van de twee afbeeldingen van vorige maand, ligt er ook hier een slapende leerling tegen Jezus aan. Daarmee wordt ook teruggegrepen op het verhaal uit Johannes 13. Na de voetwassing (en de uitleg daarvan) volgt in het Johannesevangelie de passage waarin Jezus zegt: ‘een van jullie zal mij verraden’ (zou dat de reden van Jezus’ serieuze blik zijn?). Petrus geeft dan een van de andere leerlingen een seintje dat deze aan Jezus moet vragen wie dat is. Die leerling buigt zich dan dicht naar Jezus toe. Het is ‘de leerling van wie Jezus veel hield’ en die naast hem aanlag, zegt het verhaal. Hoewel er in de bijbel geen sprake is van slapen, wordt deze leerling op afbeeldingen van de maaltijd van de Heer nog weleens slapend tegen Jezus aan weergegeven. Heeft dat een betekenis? Misschien kun je er een houding van vertrouwen in zien. Immers, je kunt pas in slaap vallen als je je veilig voelt. Dan hoort dat dus ook bij de maaltijd van de Heer: veiligheid en vertrouwen.
Ten slotte vallen mij die messen op de tafel op. Ja, messen zijn vaak nodig als je wil eten. Maar, heb ik gedacht: hebben die messen op tafel niet ook een diepere betekenis? Er ligt een mes voor Petrus. Is dat een vooruitwijzing naar het verhaal over de arrestatie van Jezus, waarbij Petrus het oor van Malchus, de slaaf van de hogepriester, afslaat (Johannes 18:10)?
Tot slot: ik stelde aan het begin de vraag of het bovenste en het onderste deel van de afbeelding bij elkaar horen. Dat denk ik wel. Kijk maar naar de lijst om het geheel. Die lijst is ononderbroken.
Wat betekent dat voor de duiding van de maaltijd van de Heer? Ik doe een poging: het verhaal over de verheerlijking op de berg kun je lezen als een soort paasverhaal. Het is letterlijk een hoogtepunt in het evangelie, dat vooruitwijst naar de opstanding (in de traditie van de kerk hoort het bij de tweede zondag van de veertigdagentijd). Op deze afbeelding uit de Floreffe Bijbel schijnt zo het licht van de opstanding niet alleen over de drie op de grond liggende leerlingen, maar ook over de maaltijd van de Heer.
Ik denk vaak: zonder het feest van Pasen, zonder de opstanding van de Heer, zou nooit de christelijke geloofstraditie zijn ontstaan. Zouden we geen kerken hebben gebouwd. Zouden we nooit op zondag naar de kerk zijn gegaan. Zouden we nooit de maaltijd van de Heer hebben gevierd. Daarom klinkt ook altijd de opstanding mee als we de maaltijd van de Heer vieren.
Daarom houd ik er wel van, dat we niet op onze stoel blijven zitten bij de viering van de maaltijd van de Heer. Door letterlijk op te staan en naar voren te lopen of in de kring te stappen moet ik ook altijd even aan het licht van Pasen denken.
(de Floreffe Bijbel is digitaal in te zien; ga naar de website: http://www.bl.uk/manuscripts/; bij ‘Keyword’ intypen: Floreffe; klik op ‘search’; en klik dan op Add MS 17737 voor het eerste deel en Add MS 17738 voor het tweede deel; een beetje doorscrollen naar beneden en klikken op de afbeelding)