Foto: Carla Dik-Faber

Liever spreken over ‘bondgenootschap’ dan over ‘rentmeesterschap’

Het woord ‘rentmeesterschap’ voor de manier waarop christenen met de schepping omgaan is minder goed gekozen. Veel mensen denken  dat het uit de Bijbel komt. Maar dat is onjuist. Je komt het woord ‘rentmeester’ weliswaar tegen, maar dat is pas in het Nieuwe Testament als Jezus in een gelijkenis over een onrechtvaardige rentmeester spreekt. Bij de schepping komt het begrip niet aan de orde.  

Carla Dik-Faber, gezicht van de Groene Kerk in Nederland, zei dat bij de presentatie van het boek ‘Hemels Groen’, dat Matthijs de Jong en Cor Hoogerwerf hebben geschreven. Het boek is uitgebracht door het NBG en werd op vrijdag 8 maart gepresenteerd in de kapel van de Vrije Universiteit in Amsterdam.

Carla Dik haalde de tekst Romeinen 8: 19 naar voren, waar het gaat over het reikhalzend uitzien naar een nieuwe schepping en vers 22 waar het gaat over barensweeën. Ze vertelde dat ze de roep, die uitgaat van de tekst, zelfs aan de binnenkant van haar jasje heeft geborduurd. Ze heeft in haar eigen leven gaandeweg geleerd dat we als christenen de bijbel vaak erg antropocentrisch lezen. De mens staat in het middelpunt. Ze citeerde daarop Genesis 9: 8-13 waar sprake is van een verbond. Dat verbond wordt gesloten tussen God en Noach, maar ook de dieren zijn daarin een partij. De dieren zijn ook verbondspartner. ‘Wie denkt daarover als we bij de slager in de rij staan’, aldus Carla Dik. Het woord verbond staat zeven keer in Genesis 9 en dat doet denken aan de zeven scheppingsdagen. Ze pleitte er voor het woord ‘verbond’ meer centraal te stellen bij de doordenking van de klimaatvragen.

Carla Dik was niet de enige die op de term rentmeesterschap in ging. Ook Cor Hoogerwerf, één van de auteurs van het boek ‘Hemels groen’ ging op dat thema in. Hij zei dat het thema ‘rentmeesterschap’ al langer onder kritiek ligt, maar dat het waarschijnlijk lastig zal zijn om het helemaal uit het vocabulaire te verwijderen. Alle christelijke partijen hebben het in 2023 nog in hun politieke programma opgenomen. Hij stelde voor om andere begrippen daarnaast te benadrukken en sloot aan bij het begrip ‘verbond’ van Romeinen 8. De tekst laat zien dat er drie partners zijn in het verbond: Er is een driehoek van God, mens en de aarde, zoals er in het Oude Testament een driehoek is van God, Israël en het land. De gelovige wordt opgenomen in een heilzaam verbond met hemel en aarde. Het bondgenootschap herinnert aan een groter geheel. Het beeld nodigt uit samen te leven in dat grotere geheel.

Foto: v.l.n.r. Cor Hoogerwerf, David Onnekink, Matthijs de Jong

Het eerste exemplaar van de uitgave werd overhandigd aan David Onnekink. Hij is cultuurhistoricus. Hij noemde de keus van beelden belangrijk. Niet alleen omdat ze helpen onze gedachten te vormen, krachtige beelden geven op den duur zelf de aanzet voor het verder nadenken over een thema. Metaforen gaan ons denken bepalen. Zoiets kan gebeuren met een begrip als ‘rentmeesterschap’.

Onnekink sloot overigens niet uit dat het begrip rentmeesterschap uiteindelijk toch slijt. Hij noemde het een typisch Nederlands begrip. Zodra je het in het Engels wilt gebruiken, kom je klem te zitten. Het begrip ‘stewardship’ dekt maar gedeeltelijk de lading. Trees van Montfoort, schrijfster van Groene Theologie was ook aanwezig en vertelde desgevraagd dat haar boek inmiddels in het Engels, Duits en Spaans wordt uitgegeven en dat ze mede om die reden enkele gedeelten van de tekst had moeten omzetten om het toegankelijk te maken voor een meer internationale context.

David Onnekink toonde verder een grafiek waaruit je kon aflezen wanneer het begrip ‘rentmeesterschap’ in gebruik is geraakt. Daaruit blijkt dat het begrip amper voorkomt in geschriften voor 1970. Het wordt opgevoerd als in het begin van de jaren 70 de ecologische discussies beginnen en er discussie ontstaat over bijvoorbeeld de economische groei. Het begrip is dus tijdgebonden en cultuurgebonden.

Foto: Grafiek waarin het gebruik 'rentmeesterschap' zichtbaar wordt in publicaties (sinds begin jaren zeventig), daarvoor ontbreekt het nagenoeg

Heersen

Matthijs de Jong, naast het NBG ook docent aan de VU, noemde het belangrijk de bijbel in te brengen in het klimaatdebat. ‘Er is een morele en spirituele crisis. De bijbel kan een krachtige, spirituele motivatie geven in het veranderingsproces’. Hij citeerde Jan Jorrit Hasselaar, die heeft laten zien dat hoop altijd is ingebed in een omvattend verhaal. ‘We doen onszelf te kort als we de bijbel niet inbrengen in de grote vragen van deze tijd’, aldus De Jong. ‘De bijbel kan helpen ons te ontregelen. Daarmee kiezen we met onze uitgave voor het kritische kamp in de huidige discussie’, aldus de taalwetenschapper.

Foto: Een heidense vorst die een leeuw bestrijdt, illustratie getoond tijdens de presentatie van Matthijs de Jong

Matthijs de Jong illustreerde zijn visie aan de hand van het begrip ‘heersen’. Hij liet zien hoe in de oudtestamentische omgeving de koning vaak wordt afgebeeld als iemand die leeuwen bestrijdt met het zwaard. De leeuw staat voor de chaos. Dus de koning is degene die de chaos paal en perk stelt, die de wildernis bedwingt, hij is superieur en dat drukken de beelden uit. Hij refereerde aan Nimrod, die als jager is genoemd in Genesis en aan koning Nebukadnezar. Zij worden neergezet in hun macht ten opzichte van de dieren. De bijbel laat een heel ander beeld zien. De bijbel is juist kritisch naar deze machtsuitoefening. Koning David is een herder die een leeuw doodt om de schapen te beschermen. Hij is niet gekleed in robuuste kleding maar in herderskleren. Macht van de koning is niet de sleutel voor orde. Het is juist de macht die bij God is (Job 38-41). Job presenteert God als heerser. God draagt dat mandaat niet over aan de mensen. De bijbel staat dus voor een andere manier van heersen. De schrijver van Genesis 1 heeft juist de koning weggeschreven uit de schepping en stelt het collectief centraal dat uitloopt op ‘koningin sabbath’ (een citaat van Abraham Joshua Heschel). Heersen wordt radicaal anders ingevuld. En Jezus sluit daar in het Nieuwe Testament op aan als hij een dienaar als voorbeeld stelt (Marcus 10: 42-43). Die wijsheid van Jezus is al op de eerste bladzijde van de bijbel te vinden, aldus De Jong.

Iemand uit de zaal wilde weten of je het woord ‘heersen’ dan niet beter neutraal zou kunnen vertalen, misschien meer richting ‘leiden’. Matthijs de Jong ging daar niet in mee. Je beslist dit soort zaken niet op woordniveau, stelde hij, je moet proberen de gehele tekst en tekstomgeving recht te doen.

Foto: Marianne Thieme

Thieme

Marianne Thieme, de voormalige leider van de Partij voor de Dieren, betrad als eerste het spreekgestoelte. Net als Carla Dik komt ze uit de politiek en zoals Carla inmiddels theologie is gaan studeren, heeft Marianne Thieme zojuist haar theologische studie afgerond. Ze toonde als eerste haar waardering voor het bondgenootschap waar Romeinen 8 over spreekt. Zij noemde het lezen van het boek op dit punt ‘balsem voor de ziel’. Het drukt gelijkwaardigheid uit. Daarvoor heeft ze zich vanaf het begin willen inzetten bij de Partij voor de Dieren. Als het de dieren goed gaat, kan het de mensen goed gaan. De gezondheid van beiden hangt met elkaar samen.

Ze vertelde dat ze altijd wel gelovig geweest is, maar toch merkte dat er bij christenen weinig aandacht voor dieren was. Stierenvechters worden gezegend en er worden Hubertusvieringen gehouden. Daarmee lag het christendom soms aan de basis van de onderdrukking. Veel in onze wereld is instrumenteel geworden. We zijn economische entiteiten geworden. Het onbehagen daarover was een van de drijfveren voor Marianna Thieme om theologie te gaan studeren. Ze noemde de schrijver Christopher Wright en zijn boek ‘The Mission of God’ als één van de inspirerende auteurs en boeken voor haar. Het gaat niet alleen om de redding van de mens, het gaat om de verlossing van de hele wereld. Kerkdiensten gaan vaak over persoonlijk heil, maar zorgvuldiger is het te denken in een driehoeksrelatie. God geeft al in Genesis 1 intrinsieke waarde aan alle leven. Hij ziet dat alles goed is nog voordat de mens is geschapen. God sprak met de dieren. Hij zei dat ze zich moesten voortplanten. Hoe kan je dat combineren met een plofkip die als kuiken van een paar gram in snel tempo moet doorgroeien naar 2,5 kilo en dan niet verder kan groeien omdat het hart dat niet verdraagt?, aldus Marianne Thieme. Ze vertelde verder dat de sabbat, kroon van de schepping, ook voor de dieren is geschapen. De sabbat brengt de driehoeksrelatie in beeld. Ecocentrisme zouden niet-gelovigen dat noemen. Het gaat om het perspectief van het Koninkrijk. Daar verwijzen de eerste mensen Adam en Eva ook naar die als vegetariër leefden, sterker nog: als veganist. Mensen en dieren hebben een gedeeld verleden, een gedeeld heden en een gedeelde toekomst.

Het boek ‘Hemels Groen’ heeft de ondertitel ‘Nieuw licht op duurzaamheid als Bijbels thema’. Het is uitgegeven door NBG en kost 24,95 euro in de boekhandel. Schrijvers zijn prof. dr. Matthijs de Jong en Cor Hoogerwerf MA.

Foto onder: Enkele hoofdpersonen op rij