Ds. Hans van der Velden, emeritus-predikant uit IJsselmuiden, is betrokken bij wekelijkse lessen Nederlandse taal voor Oekraïense vluchtelingen. Hij leeft van daaruit ook meer dan gemiddeld mee met de politieke ontwikkelingen in Rusland en Oekraïne. Voor het kerkblad ter plaatse maakte hij een historische analyse, die we hieronder weergeven.

De verhouding tussen kerk en staat

De Russisch-Orthodoxe Kerk en de politiek van president Vladimir Poetin van Rusland

Sinds 24 februari van dit jaar voert president Poetin zijn ‘speciale operatie’ uit tegen Oekraïne. Op 24 augustus 1991 werd het land onafhankelijk na een eeuwen lange strijd tegen Polen en met name tegen Rusland. Een oorlog met verschrikkelijke gevolgen voor de bevolking van Oekraïne. Maar ook voor Rusland zelf en Europa zijn de gevolgen diep ingrijpend.

Met welke motieven verdedigt Poetin deze oorlog? Want het is zijn oorlog. Daarbij wordt hij onvoorwaardelijk gesteund door patriarch Kirill, het hoofd van de Russisch –Orthodoxe Kerk. Hij zegent de soldaten en hun wapens. Hij belooft ze vergeving van zonden. In ruil daarvoor krijgt de kerk bepaalde voorrechten: het verbod op homoseksualiteit en het spreken daarover in het onderwijs, het verbod op Godslastering en het geven van financiële steun .Dit alles wordt ook wettelijk vastgelegd. Vanuit de kerk klonk een zwak protest tegen de oorlog.

Het belangrijkste motief voor Poetin is het herstellen van de glorie van de oude Sovjet-Unie. Het uiteenvallen daarvan in 1991 is voor hem een persoonlijk trauma en de grootste catastrofe van de 20ste eeuw. De teruggave van de Krim (een parel van het Russische rijk, in 1784 ingelijfd) in 1954 aan Oekraïne door Chroetsjov en de toezegging van Lenin- na de communistische revolutie van 1917- aan Oekraïne van een zelfstandige staat binnen de Sovjet-Unie zijn historische vergissingen. Die moeten ongedaan gemaakt worden. Oekraïne is geen eigen staat. Maar is al eeuwenlang godsdienstig, etnisch en cultureel deel van Rusland en van het Russische broedervolk.

Poetin gebruikt hiervoor de volgende historische feiten: In 988 liet grootvorst Vladimir van Kiev (Kyiv) zich met zijn volk dopen in de rivier de Dnejpr bij Kiev(Kyiv). In deze daad ligt de oorsprong van het christendom in Rusland en van de Russische staat. Daarvoor waren gezanten van Vladimir op kerkentocht gegaan bij de christelijke kerk in het Westen, bij de Joden en bij de islam. Al deze godsdiensten werden om allerlei redenen afgewezen. Bekoord door de schoonheid van de Byzantijnse liturgie in de Hagia Sofia in Constantinopel koos Vladimir bewust voor dit orthodoxe christendom. Had hij gekozen voor de islam, dan was er een groot islamitisch rijk ontstaan in het Oosten van Europa.

Zelfbewustzijn

Deze vrije keus heeft aan de Russisch- Orthodoxe Kerk de eeuwen door een sterk zelfbewustzijn gegeven tegenover de andere christelijke kerken. Kiev (Kyiv) is “de moeder van alle Russische steden”’, eeuwen ouder dan Moskou, dat pas aan het einde van de van de 14de eeuw de macht van Kiev overnam na de verwoesting door de Tataren. In Kiev (Kyiv) ligt de Russische ziel. Daarom moeten Kiev (Kyiv) en Oekraïne weer terug keren in de Russische wereld. De kerk motiveert deze visie.

Moskou profileert zich in de 16 de eeuw als het derde Rome. ‘Het oude Rome(de christelijke kerk in de eerste eeuwen) is van het christelijk geloof afgevallen. In het nieuwe Rome ( het Byzantijnse christendom in Constantinopel) gaat het christendom onder door de Hagarzonen.(in 1453 veroverde de islam deze stad; Dat was het einde van het Byzantijnse christendom en keizerrijk).Maar in het derde Rome, Rusland, zal de genade van de Heilige Geest oplichten en alle christelijke landen zullen komen in het ene Russische rijk omwille van het rechte geloof’. Tussen godsdienst en politiek, tussen kerk en staat ontstond in deze eeuw een steeds sterkere eenheid. ‘De grote, orthodoxe tsaar stuurt als enige op de hele aarde de kerk van Christus en hij bevestigt het ware, orthodoxe geloof. Dit derde Rome zal geen einde hebben’ (Daniel 7:14) (uit een brief uit 1511 van Filofei aan de Moskouse grootvorst Vasilij de derde).

In 1568 leverde metropoliet Filipp in een kerkdienst in het Kremlin openlijk kritiek op tsaar Ivan de Vierde (de Verschrikkelijke) wegens zijn wreedheid. Enkele maanden later werd hij gewurgd. Dit was de eerste en laatste keer, dat een Russische kerkleider een tsaar openlijk durfde kritiseren.

In 1448 kreeg Moskou een eigen patriarchaat in de orthodoxe wereld naast de andere vijf. Het was tegelijk het grootste en machtigste patriarchaat. Tsaar Peter de Grote zette in 1721 met zijn nieuwe kerkelijke bestuurshervorming voor eeuwen de kerk volledig naar de hand van de staat. De heilige synode en het patriarchaat werden afgeschaft. De kerk werd voortaan bestuurd door een ambtenaar, die door de tsaar benoemd werd. Nooit is daarna in de prediking een tsaar als het hoofd van de staat meer verheerlijkt dan in de tijd van Peter de Grote.

In de 20ste eeuw kwam de oude bestuursvorm weer terug met een patriarch aan het hoofd. Maar de kerk bleef de politiek van de staat steunen. Tijdens het communisme stond de kerk volledig onder haar invloed. Stalin en patriarch Sergius werkten nauw samen.

Wij-zij

Poetin denkt heel scherp in het schema: ’wij tegenover zij’. Wij, dat is Rusland met zijn eigen, unieke, beschaving, de heilige, ware Kerk, het gezag tegenover zij; dat is Europa, het Westen, Amerika, de NAVO, kortom de satan. Zij zijn het orthodoxe ‘ware geloof’ kwijtgeraakt. Moreel totaal in verval door homoseksualiteit, de transgenderideologie en de lhbti-opvattingen, het individualisme en liberalisme.

Rusland weet zich in een ‘heilige oorlog’ geroepen om de eigen waarden te verdedigen tegen al deze verderfelijke invloeden desnoods met geweld, (Alexander Doegin, samen met anderen een invloedrijk persoon in de omgeving van Poetin). In zijn preken hamert Kirill onophoudelijk op deze geestelijke en morele strijd, die Poetin moet voeren. Hij noemt hem zelfs ‘de uitverkoren duivelsuitdrijver’. De laatste tijd gebruikt Poetin dit argument steeds meer om zijn oorlog te rechtvaardigen. Oekraïne moet verlost worden van alle invloeden van satan (‘desatanisatie’).

Hierbij wordt teruggegrepen op de persoon van vorst Alexander Nevski, vorst van Novgorod. Hij versloeg in de 13 de eeuw de Duitsers en de christelijke (R.K.) Zweden. Hij is het blijvende symbool geworden van de Russisch-Orthodoxe standvastigheid en Russische waarden tegenover de infiltratiepogingen van de Westerse, Rooms-Katholieke kerk. Hij werd in 1546 heilig verklaard. In de Tweede Wereldoorlog was hij het kerkelijk symbool van de strijd tegen de Duitsers. In niet godsdienstige kringen geldt Nevski als de blijvende verdediger van de eigen, nationale Russische waarden tegenover de Westerse invloeden.

Deze oorlog is ook het bewijs, dat Poetin bang is voor democratische veranderingen en dat hij er alles aan doet om zijn macht te behouden.

Scheuring

Door de oorlog ontstond een scheuring in de Russisch-Orthodoxe kerk in Oekraïne. Er ontstond een zelfstandige orthodoxe kerk, los van het patriarchaat van Moskou, met een eigen patriarch in Kiev (Kyiv).Volgens Poetin worden zij, die trouw blijven aan het patriarchaat van Moskou onderdrukt en moet hij ze door deze oorlog beschermen. Een van de eerste motieven voor het ingrijpen in Oekraïne was de ‘denazificatie’. Oekraïne wordt geregeerd door nazi’s.

Veel Oekraïners waren pro-Duits, toen het land Rusland en Oekraïne binnenviel in 1941: wegens de grote hongersnood in de tijd van Stalin (1932-1934). De oorlog is daarom ook het middel om het land daarvan te bevrijden. Poetin ziet daarom zijn strijd in het verlengde van de grote vaderlandse oorlog, de overwinning op nazi-Duitsland in de Tweede Wereldoorlog. 20 miljoen Russen verloren daarin het leven.

De verhouding tussen Rusland en Oekraïne wordt gekenmerkt door een eeuwenlang wantrouwen en wederzijdse traumatische ervaringen: de wreedheden van het Russische leger in de tijd van tsaar Peter de Grote bij de verovering van delen van het tegenwoordige Oekraïne (17 de eeuw), de grote hongersnood in de tijd van Stalin, waarin 4 miljoen mensen

om kwamen tussen 1932 en 1934 (de Holodomor) door de gedwongen collectivering van de landbouw. De boeren verloren hun zelfstandigheid en werden gedwongen te gaan leven en werken in door de staat geleide bedrijven.(kolchozen). Stalin wilde van Oekraïne een “Sovjetmodel staat” maken. Zijn aanval op de boeren ter wille van de industrialisatie van het land was een brute aanval op de Oekraïense cultuur en samenleving.

Genocide

In Oekraïne zelf wordt Stalins politiek gezien als genocide. Verder is te denken aan de zuiveringen, die Stalin ook doorvoerde in Oekraïne. Duizenden werden vermoord of naar Siberië verbannen. En ook daarna werden critici van de communistische partij de mond gesnoerd .De ramp met de kerncentrale in Tsjernobyl in april 1986 heeft de drang naar grotere zelfstandigheid van het land sterk gestimuleerd. De hervormingen onder Gorbachov (rond 1985) droegen daaraan bij. Helaas misbruikt de Russisch-Orthodoxe Kerk het Evangelie door haar prediking om met wapengeweld een groot staatkundig rijk te

herstellen. Zo speelt religie ook in deze oorlog, helaas, een hele negatieve rol.

ds. Hans (J.A.) van der Velden

Foto's: 
Boven kaart van Oekraïne uit de Middeleeuwen
Onder kaart van Oekraïne uit zestiende/zeventiende eeuw