Foto: deel van de enorme voorraad oude boeken die men aan de Hoofdstraat in Heidelberg aanbiedt; dit is de kelder achter de kelder waar theologie en Judaica te vinden is.

Het is vakantietijd. Een periode om over de grenzen te kijken. Ik trok door Duitsland (en een piepklein stukje Frankrijk) en keek hoe kerk en publiek leven daar elkaar ontmoetten. Wie het aardig vindt, kan een paar indrukken meelezen. Hieronder een bezoek aan Heidelberg.

Catechismus stichtte Europa meer dan Heidelberg zelf

Voor mij was het nieuw: een speciale studentengevangenis. Heidelberg heeft er één. Ik was naar de stad gegaan om iets van de sfeer te proeven waarin de Heidelberger Catechismus tot stand was gekomen. Natuurlijk, ik had er over gelezen. Dat de keurvorst opdracht had gegeven aan een hoogleraar van de universiteit in Heidelberg om zo’n populair geloofsboekje te schrijven met collegae-theologen om de jeugd hoofd- en bijzaken te leren van het nieuwe protestantse geloof. Het boekje opgedeeld in 129 vragen en antwoorden en  in 52 zondagen kwam in 1563 gereed, precies 460 jaar geleden nu en het werd al gauw in het Nederlands vertaald door Petrus Datheen.

Je zou verwachten dat je in Heidelberg nog allerlei herinneringen tegenkomt aan het boekje. Maar dat valt tegen. De Heilige Geest kerk dateert van 1398 en was dus ten tijde van de Reformatie al in het stadsbeeld aanwezig. Als je de kerk nu bezoekt vind je een gebouw up-to-date, zoals bijna alle kerken in Duitsland dat zijn. In de zomer houdt men een themareeks over het onderwerp ‘Tatort Bibel: Raub’. De ene week gaat het over de roof van de zilveren beker door Benjamin (Genesis 37), een andere keer gaat het over de rooflustige tollenaar (Lukas 19). Over de Heidelberger Catechismus spreekt de gemeente ook in een folder. ‘Martin Luther was in 1518 in Heidelberg en bezocht deze kerk. 40 jaar later voerde keurvorst Ottheinrich het evangelische geloof in met een beeldenstorm. Zijn opvolger, Frederik III, liet de ‘Heidelberger Catechismus’ (1563) schrijven. Het is tot op de dag van vandaag het belangrijkste belijdenisgeschrift van de calvinistisch-gereformeerde kerk’.

Een erg stichtelijk klimaat is het klimaat in de Neckar-stad er niet van geworden, als je je realiseert dat er een gevangenis voor studenten was. ‘Van 1823 tot 1914 werden studenten opgesloten vanwege nachtelijke zuippartijen en andere overtredingen tegen de publieke orde’. Straffen konden variëren van twee dagen tot vier weken gevangenschap. Erg streng was het gevangenisleven niet, sommige studenten mochten ondertussen gewoon colleges volgen. Anderen doodden de tijd door op de muren te schrijven en te tekenen.

De keurvorst Frederik III van de Palts verzocht in de zestiende eeuw om een tekst, de Heidelberger Catechismus, om de basis van het calvinistische geloof toegankelijk te maken. Vermoedelijk is de Heidelberger hoogleraar Zacharias Ursinus de auteur. Het was bedoeld voor het onderwijs en is in 1563 gedrukt. De opvatting van het sacrament als versterking van het geloof en niet als middel om het te bewerkstelligen en heilszekerheid te bieden maakt het on-luthers. Het boek verspreidde zich over Europa en met name in calvinistische landen heeft het geholpen generaties op te voeden in de leer van het Calvinisme.

Hoewel de kerk in Heidelberg aanvankelijk ook deze richting was toegedaan is dat niet het stempel geworden op het geheel van het kerkelijk leven. Tijdens de dertigjarige oorlog maakte zich het rooms-katholicisme weer breed. Het kostte de gemeenschap in Heidelberg de bibliotheek die in de Heilige Geest kerk te vinden was. Kostbare manuscripten van de’Bibliotheca Palatina’ werden in 1623 op transport gezet naar Rome en simpelweg opgenomen in de Vaticaanse bibliotheek; 196 boekenkisten aanvankelijk eigendom van de keurvorsten werden geconfisceerd door Rome. Heidelberg bleef achter met lege boekenrekken.

Daarmee wil niet gezegd zijn, dat Heidelberg de verbinding met theologie is kwijtgeraakt. Er is een universiteit en de theologische faculteit geeft er zo een eigen accent aan. Je komt de theologie steeds opnieuw tegen, ook doordat de godgeleerdheid ooit aan de bakermat stond van de wetenschap in het algemeen. De universiteit besteedt aandacht aan het eigen verleden die al begint in het jaar 1386. Er is een gelegenheidstentoonstelling over artefacten, dat zijn objecten die door mensen zijn gemaakt. De meer dan honderd objecten variëren van kleitabletten uit Mesopotamië tot graffiti op oude Romeinse munten. Bij de toonaangevende objecten is een codex van de Septuagint (Griekse tekst van het Oude Testament) met teksten uit Zacharia en Maleachi.

Wie door de Hoofdstraat kuiert, stuit op het antiquariaat van Hatry, een walhalla van boeken; de zaak is van plafond tot bodem gevuld met boekenplanken en dat op verschillende verdiepingen. De prijzen staan met potlood voor in de boeken en liggen al gauw omstreeks de twintig euro. Alles is keurig geordend: Duitse geschiedenis verdeeld over verschillende perioden, Franse geschiedenis, Engelse geschiedenis, Russische geschiedenis, Islamitische kunst, Filosofie, Muziek, en ga zo maar door. De theologie is ondergebracht in een kelder achter de kelder, dus staat niet echt vooraan in de winkel. Judaica staat weer apart van de theologie met Hans Kung. Onder de C van Catechismus en de K van Katechismus (voor de zekerheid zoek ik bij de twee letters) kom ik niet echt materiaal tegen over de Heidelberger. Het kan twee dingen betekenen: of in een luthers land als Duitsland is het thema minder gewild of het thema is zo gewild dat het is uitverkocht.




Foto: Mogelijkheid om gebeden te formuleren en in een wand van kippengaas te prikken bij wijze van een soort klaagmuur / wensmuur. Het laat zien hoe de Heilige Geest Kerk vandaag de dag voor actueel luthers geestelijk leven wordt ingezet. Bijzonder detail: de kerk is een tijdlang gezamenlijk gebruikt voor lutheranen en rooms-katholieken; de ene denominatie gebruikte het koorgedeelte, de andere denominatie het overige deel van de kerk.