Houdingen aan de maaltijd van de Heer

Na een hele reeks oude afbeeldingen kijken we deze maand naar een veel nieuwer plaatje in onze serie over de maaltijd van de Heer. Dit schilderij – titel: ‘Last Supper’ – werd in 1920 gemaakt door de Britse kunstenaar Stanley Spencer (1891-1956). Je kunt er lang naar kijken.

De tafel heeft deze keer een U-vorm. Jezus zit in het midden aan het hoofd van de tafel. Hij heeft een klein hoofd. Wat houdt hij in zijn handen? Is het een brood, dat hij breekt? Dan is het dun brood. Een grote hostie? Zoals hij het nu vasthoudt lijkt het bijna een dun, geopend boek.

De leerlingen hebben in licht gekleurde gewaden elk hun plaats om de tafel – zes links en zes rechts van Jezus. Judas is er dus bij. De aandacht is gericht op wat Jezus doet. Alle leerlingen hebben een kommetje voor zich op tafel. Wat zit erin? Stukjes brood? De wijn ontbreekt.

Vorige maand ging het onder andere over de leerling die op veel afbeeldingen slapend tegen Jezus aan ligt. Ik legde uit, dat het de leerling is van wie Jezus veel hield, zoals het bijbelverhaal uit Johannes 13 zegt. Hier slaapt deze leerling niet: hij ligt voorovergebogen tegen Jezus’ rechter schouder aan. Zijn ogen zijn open. Hij kijkt met intense aandacht naar wat Jezus in zijn handen heeft en wat hij daarmee doet. 

Dat herinnert me aan een moment in de liturgie. Daarin zijn we gewend de ‘instellingswoorden’ te laten klinken.  In de woorden van Paulus (1 Korintiërs 11:23v.): ‘In de nacht waarin de Heer Jezus werd uitgeleverd nam hij een brood, sprak de dankzegging uit, brak het brood en zei: “Dit is mijn lichaam voor jullie. Doe dit, telkens opnieuw, om mij te gedenken”’. De houding van die ene leerling op het schilderij van Spencer herinnert me eraan, dat dit een moment in de liturgie is om je ogen open te hebben, om te kijken. We zijn in de liturgie vaak zo bezig met woorden en gedachten. Het breken van het brood is een handeling. Een handeling om naar te kijken; én een handeling, die een vervolg kan krijgen in ons eigen handelen in de daarop volgende dagen.

Wat enorm de aandacht trekt op dit schilderij is ook de houding van de andere leerlingen. De vier leerlingen aan beide uiteinden van de U zitten met hun benen recht vooruit. Hun gewaden reiken tot aan hun enkels. De voeten met grote tenen steken er nog onderuit. Het zijn schone voeten: dat herinnert aan de voetwassing.

Tussen de voeten lijkt een paadje te ontstaan, een weggetje precies naar Jezus toe. Het valt op dat alle leerlingen hun benen over elkaar gekruist hebben. Zou dat een vooruitwijzing zijn naar wat na deze maaltijd met Jezus gaat gebeuren: de arrestatie en de kruisiging? Als dat zo is, dan moet ik denken aan nog een woord van Paulus uit 1 Korintiërs 11, nu vers 26: ‘Dus altijd wanneer u dit brood eet en uit de beker drinkt, verkondigt u de dood van de Heer, totdat hij komt’. Die dood klinkt altijd mee, wanneer we de maaltijd van de Heer vieren. Daarin heeft Paulus gelijk. Alleen: de viering van de maaltijd van de Heer gaat daar niet in op. Op vorige afbeeldingen ontdekten we allerlei andere betekenissen.

Er is wel iets vreemds aan de hand op het schilderij: er lijkt iets niet te kloppen. Kijk eens naar de rechterkant: daar zien we vier paar benen en voeten. Het vierde paar benen en voeten heeft wel een heel rare positie vergeleken met de plaats van het lichaam van de vierde man.

Is dat een grapje van Spencer? Of is er meer aan de hand? Juist die vierde man heeft zijn hand bij zijn mond: je ziet hem peinzen. Probeert hij te begrijpen wat daar in het midden van de tafel gebeurt? En wil Spencer met die vreemde verhouding van lichaam en benen zeggen: hoe je ook nadenkt, je gaat het nooit helemaal begrijpen – er blijft een geheimenis in de maaltijd van de Heer. Ik weet niet wat Spencer heeft gedacht toen hij dit schilderde. Misschien leg ik nu een gedachte in zijn schilderij, die hij nooit heeft gehad.

Opvallend is nog iets anders aan de houding van de leerlingen. De leerlingen aan het linker uiteinde van de tafel houden hun rechterhand in een zegenend gebaar omhoog. Is het een gebaar van vroomheid? Van gebed misschien? Achter hun ruggen lijken er kussentjes tegen de muur te liggen. Of is er iets anders aan de hand? Het raam staat open: komt daardoor wind naar binnen? En waaien hun gewaden een stukje op? Zodat ze als engelen worden?

De leerlingen aan de rechterkant grijpen opvallend naar de rand van de tafel. Het lijkt wel alsof ze zich schrap zetten. Anders zouden ze zo onder tafel glijden. Moeten ze zich dwingen de aandacht erbij te houden? Of drukt hun houding ook een vorm van afweer uit? Zit er ook iets verbijsterds in de blik van de man het meest rechtsvoor? De man met de baard (naast de peinzende man) heeft daar geen last van: hij zit er ontspannen bij.

Ten slotte de man aan Jezus’ linkerzijde. Hij houdt een hand voor zijn mond. Kon hij niet wachten en heeft hij net stiekem iets uit zijn kommetje in zijn mond gestopt? Zijn ogen kijken ons aan.

Ook met hem is er iets vreemds aan de hand. Waar komt die hand vandaan, die slinks onder zijn arm door naar zijn schaaltje reikt? Ik denk dat daar Judas is afgebeeld – misschien wel precies op het moment dat duidelijk wordt dat hij het is die Jezus zal verraden. En kunnen we daarmee de houding van de leerlingen aan de rechterkant verklaren: ze moeten zich schrap zetten bij en zijn verbijsterd om wat Judas zal gaan doen.

Het geheel speelt zich af in een zorgvuldig geschilderde ruimte: allemaal bakstenen. Het muurtje achter Jezus’ rug houdt eerder op. Links achterin kun je een trap vermoeden. Die trap leidt ons naar beneden, terug de wereld in. Net zoals door het raam de geluiden van de wereld binnenkomen. Zo staat de maaltijd van de Heer nooit los van ons leven in de wereld.

In wie herken jij je op het schilderij? Hoe zit jij aan de maaltijd van de Heer? Zoals die kijkende leerling? Of zoals die leerlingen die zich schrap lijken te zetten? Of zoals de leerlingen met de zegende handen? Of zoals de ontspannen leerling met de baard? Of zoals de leerling die met de hand voor de mond ons aankijkt? En misschien zie je wel heel andere dingen op dit fascinerende schilderij.