Foto: embleem van de Europese Raad van Kerken (CEC)

De Europese verkiezingen komen dichterbij. Op 6 juni mag Nederland naar de stembus. Als lid van het bestuur van de Europese Raad van Kerken (CEC) merk ik (Klaas van der Kamp) groeiende belangstelling, die voor meer dan gemiddeld aandacht heeft voor de ideologie onder de Europese eenheid. Daarbij kijken politici en analisten ook naar de kerken. Zij kunnen wellicht een bijdrage leveren aan wat Jacques Delors ooit noemde ‘een ziel voor Europa’. Het Europese Parlement hield er een bezinning over waar kerken voor werden uitgenodigd en waar Hillie van de Streek, ooit ad interim secretaris van de Nederlandse Raad van Kerken, een bijdrage aan leverde (klik hier). De Europese Raad van Kerken doet mee aan een conferentie over ‘publieke theologie’ in mei 2024 (klik hier) en Jan Peter Balkenende schreef een boek met een ideologie voor Europa waarover hij op 15 mei spreekt met de classispredikanten. Hieronder een impressie van het boek dat hij samen met Govert Buijs op schrift stelde.  

Burgerorganisaties als sleutel tussen bedrijven en staat

De organisaties van burgers (civil society), waar ook de kerk deel van uitmaakt, zijn van essentieel belang voor de toekomst van Europa. Ze herinneren de marktpartijen (private society) en ook de overheid (publieke sector) aan sleutelwaarden voor de samenleving. Daardoor kan zowel het zakenleven als de samenleving zich van zijn goede kant laten zien.

Dat schrijven Jan Peter Balkenende (emeritus-hoogleraar van de Erasmus Universiteit te Rotterdam en voormalig minister-president van Nederland) en Govert Buijs (politiek filosoof aan de VU te Amsterdam) in het Engelstalige boek ‘Capitalism reconnected’ dat enkele maanden geleden is uitgebracht. Balkenende is in mei de gast van het overleg van classispredikanten van de PKN om over zijn boek te vertellen met het oog op de Europese verkiezingen op 6 juni 2024 en in het bijzonder in te gaan op de rol die hij voor de kerken ziet als onderdeel van de civil society.

Balkenende en Buijs zijn op het idee van een boek gekomen toen Balkenende een gastcollege gaf voor economiestudenten in 2019. Ze merkten dat de studenten meer dan gemiddeld geïnteresseerd zijn in waarden en doel van de economie. Balkenende herinnerde de studenten aan het verleden van Europa, waar de scherpe kantjes van het kapitalisme werden afgezwakt en er ruimte was voor menselijke waarden en sociale rechten. De auteurs zien dat zogenaamde ‘derde model’ van denken tussen kapitalisme en socialisme als optie om Europa ook in de toekomst een eigen gezicht te geven op het wereldtoneel.

De auteurs geven toe dat er ook kritiek is op het verleden van Europa. Dat is de ene kant van de medaille. Maar er is een andere kant. Buijs en Balkenende spreken over ‘Europa 1’ en ‘Europa 2’. Europa 1 vertelt het verhaal van slavernij en onderdrukking. Europa 2 weet van waardigheid, coöperatie, democratie. Het is die menselijke kant die inspiratiebron kan zijn voor de toekomst om Europa in de toekomst gezichtsbepalend te laten zijn voor verdere ontwikkelingen.

Balkenende en Buijs vinden beiden het kapitalisme waardevol als motor voor Europa. De overheid schept de randvoorwaarden en bepaalt de speelruimte voor het bedrijfsleven. En de civil society komt aan het woord als zowel regering als markt falen. De auteurs noemen drie rollen die daarbij van belang zijn: kerken en andere spelers zorgen voor sociale uitwisseling, komen op voor belangen van onderbelichte groepen en zorgen voor alternatieven. Als onderdeel van de civil society noemen Balkenende en Buijs expliciet de kerken, maar ook de sportclubs, coöperatieve verzekeringsorganisaties, schoolverenigingen en anderen. 

Het kapitalisme moet in de toekomst een ander gezicht krijgen. Er is een andere oriëntatie nodig, rekening houdend met vragen van duurzaamheid en rechtvaardigheid. Basis daarvoor zijn: idealen, inspiratie, ideeën, indicatoren en instituties; allen gebaseerd op basiswaarden van menselijke waardigheid, een duurzame erfenis (generativiteit), inclusiviteit (geen uitsluiting van bevolkingsgroepen) en co-creatie (gezamenlijke ontwikkeling).

Dankzij de organisaties van burgers kunnen gewone mensen in de breedte van de samenleving zich betrokken voelen bij de ontwikkelingen en voorkom je een tweedeling van elites en gewone mensen. Voorkom je ook dat rechtse populisten doorgroeien als protestpartijen waarop mensen die geen toegang hebben tot de welvaart en het welzijn hun toevlucht zouden kunnen nemen.

De auteurs zien een balans voor zich van markten, de overheid en de civil society. De burgerlijke samenleving is daarbij de constante bron van kritische begeleiding en een bron van alternatief denken. De scherpe kantjes van het keiharde kapitalisme moeten worden vermeden. Zo zal er meer oog moeten zijn voor de rechten van andere continenten. De auteurs: ‘De Europese naties kunnen een nieuwe missie vinden in lijn met enkele van de beste tradities, die gaan over menselijke waardigheid, inclusiviteit en solidariteit, co-creatie en ecologische regenerativiteit. Het is belangrijk dat deze waarden in het publieke domein zichtbaar worden gemaakt. Waarden kunnen alleen functioneren als er over wordt gesproken’.

De auteurs noemen in hun boek diverse inspiratiebronnen, een deel beweegt zich op de grens van economie en moraal. Mensen komen voorbij als Van Rompuy, Johan Graafland, Paul van Geest, Kees van der Kooi en ook Vaclav Havel en de onlangs overleden Bob Goudzwaard. De laatste twee worden aangehaald in de epiloog ‘Naar een economie van de hoop’. ‘We hebben leiders nodig die nieuwe gronden betreden, die waarden kunnen aanboren die hoop genereren’. Balkenende zelf wijst ter promotie van het boek op de brede discussies die in de collegebank en via het internet zijn gevoerd.

Balkenende is geïnterviewd voor ‘De Ongelooflijke Podcast’, #180. Hij zet daar zijn ideeën verder uiteen, waarbij de focus ligt op de rol van de civil society en de vraag in hoeverre de kerken in een tijd van secularisatie daarbij een rol kunnen spelen. Klik hier.

Jan Peter Balkenende en Govert Buijs, ‘Capitalism Reconnected’. Toward a Sustainable, Inclusive and Innovative Market Economy in Europe. Amsterdam University Press, september 2023. Het boek kost 29,99.