Foto: 'Van wie is het land?', thema van het rijksmuseum in Twente (Enschede)

Van wie is het (platte)land?

Flatteus voor de kerk kan je het Rijksmuseum in Enschede niet noemen. De ontsporingen waarvoor de wereld staat, de klimaatcrisis, worden eenduidig toegeschreven aan het christendom. 'De opkomst van het christendom bracht een revolutionaire verandering: de mens zag zichzelf niet langer als onderdeel van, maar als heerser over de natuur'. 

De kloeke stelling wordt onderbouwd met een handboek voor missionarissen uit 1579 waarin de ladder van de natuur wordt afgebeeld. Boven aan staat God. Dan volgen de engelen. En direct daaronder de mensen. "En omdat nooit bewezen is dat engelen en God bestaan voelen wij ons verheven en worden de problemen niet aangepakt', legt een gids uit Albergen uit op de headset. 

Als dominee bij de tentoonstelling 'Van wie is het (platte)land, nog te zien in het Rijksmuseum Twenthe tot 28 januari 2024, begin ik onmiddellijk te steigeren. Is dat niet een wat eenzijdige uitleg van het scheppingsverhaal? Is niet vanaf het begin van het christendom het zogenaamde rentmeesterschap nauwkeuriger gedefinieerd? En als het christendom de wortel van alle kwaad is, waarom heeft het dan pakweg 1800 jaar geduurd voordat de gevolgen van een al te instrumentele benadering gingen opspelen? En laat dat nou tegelijk zijn met de ontwikkeling van wetenschap en techniek... 

Maar waarschijnlijk is dat een te pittige boodschap in de academiestad van onze classis. Hoewel de wetenschap er niet helemaal ongeschonden van af komt. 'Onder invloed van de industriële revolutie, nieuwe wetenschappelijke kennis en de uitvinding van kunstmest werden doelmatigheid en efficiency leidend bij de inrichting van het land en de productie van voedsel'. Bij de tentoonstelling voert men René Descartes ten tonele die de verschijnselen in de wereld verklaart via wiskundige natuurwetten, en de natuur beschouwt als een 'dode machine', die beheerst wordt door de mens. Het wordt niet met zoveel woorden gezegd, maar die benadering staat kerkelijk gesproken haaks op het rentmeesterschap en het is geen toeval dat deze verlichtingsgeest juist tegenover de kerk is komen te staan. In het Joodse denken is er in het jubeljaar een teruggave van het land aan de eerdere eigenaren, want het was ondenkbaar dat land en have structureel zich zouden ophopen bij enkele rijken. 

Toen ik dr. Gert van Klinken, kerkhistoricus en betrokken bij het project 'grond' van de Protestantse Theologische Universiteit, mijn nuancerende benadering voorlegde over de presentatie van het Rijksmuseum in Enschede, bevestigde hij mij in mijn mening, dat de kerk een veel subtielere traditie heeft. Juist in de achttiende eeuw, toen de aanloop naar industriële benaderingen werd gemaakt, waren er diverse predikanten die juist solidair waren met een meer natuurlijke benadering. Ds. Johannes Florentius uit Zutphen (predikant aldaar van 1775-1795) is een goed voorbeeld. Hem ging de natuur zo ter harte dat hij zelfd een vierdelige 'Katechismus der Natuur' schreef (1777-1779), een boek dat binnen de kortste keren een bestseller was. 

Blijft staan dat het christendom aan de basis ligt van een westerse samenleving, waarin koopman en wetenschapper gemakkelijk hun weg hebben gevonden. De tentoonstelling 'Van wie is het (platte)land?' brengt dat creatief in beeld. Je ziet er de drooglegging van de eerste polder, de Beemster, die in 1612 gereed kwam en die op bijna mathematische wijze de weilanden opsneedt. 'Het leverde nieuwe vruchtbare landbouwgrond op, die door de indeling in rechthoekige, afgemeten kavels makkelijk onder de investeerders kon worden verdeeld'. Driehonderd jaar lang werd de polder droog gehouden met circa veertig windmolens, die eind 19de eeuw werden vervangen door drie stoomgemalen. 

De plattegrond van de Beemster, aangevuld met een luchtfoto van een bollenveld waarin de tulpen volstrekt symmetrisch in beeld komen, staat in schril contrast met een kunstwerk van Hanneke Francken. Zij verbeeldt in zes tekeningen de verbondenheid van alle dingen: het idee dat op aarde alles in elkaar grijpt en met elkaar in relatie staat. Het museum laat ook foto's zien van Ger Dekkers, de fotograaf die in Borne werd geboren (1929) en in Zwolle is overleden (2010). Hij verhuisde in 1973 van Twente naar Dwarsgracht bij Giethoorn en bracht de kaarsrechte afwatering van Flevoland in beeld. 'Mijn onderwerp is de beïnvloeding van het landschap door onze kultuur', citeert men de fotograaf. 

Meer tegenstellingen worden zichtbaar gemaakt. Het Rijksmuseum laat het geraamte zien van de fokstier Lonneker Jan (1906-1917). De stier werd door een collectief van boeren gekocht in Friesland en verzorgde als een soort KI-station zaad voor kalveren door heel Twente. Tegenover deze 'fertilizer' staat het werk van Basse Stittgen. Hij maakte een plaat met de hartslag van een koe en een urn, gemaakt van afgedankt koeienbloed. Blood Related draait om het bloed van afgeslachte koeien, waarvan jaarlijks 6,6 miljard liter als slachtafval wordt vernietigd. Stittgen ontwikkelde een methode om het koeienbloed om te zetten in een plastic-achtig materiaal, waarvan hij vervolgens de urn en de plaat heeft gemaakt. 

Het Cosmopolitan Chicken Project is een ander spraakmakend object. De Belgische kunstenaar Koen Vanmechelen is in 1996 begonnen met een kruisingsproject van kippensoorten. Hij kritiseert de nationale fokprogramma's, die leiden tot een verzwakte kippensoort. Hij wil daarentegen laten zien dat bevruchting van wereldwijd verschillende soorten een verrijking geeft. 'Diversiteit is een optie voor ontwikkeling', maar dan moet je wel eerst loslaten was je al hebt. Verrijking komt altijd van buitenaf, aldus de kunstenaar, die daarmee het hanenexperiment verbreedt tot een meer algemene waarheid. 

De tentoonstelling 'Van wie is de aarde?' bestaat uit een drieluik. Dat wat ik tot nu toe beschreef valt onder de noemer 'Terra Libera'. Er zijn twee andere delen. Er is ook een deel waarin de wereldeconomie in beeld komt en bijvoorbeeld de oneerlijke handel wordt benaderd tussen minder ontwikkelde grondstoflanden en uitbuitende industrielanden. De kunstenares Esther Kokmeijer uit Brantgum laat zien hoe de gretigheid zo ver gaat dat mogendheden nu al stukken grond claimen van het Niemandsland wat Antartica eigenlijk is. Het is een continent zonder inheemse bevolking. Kokmeijer brengt het continent in beeld in talloze kaarten en om het land ongerept te houden heeft ze het op alle foto's met correctietape ontdaan van claimende teksten. 

De tentoonstelling eindigt bij een tweejaarlijkse fotomanifestatie waarin het museum werk laat zien van Natascha Libbert en Toon Koehorst. Ze geven beelden bij het onderwerp 'Human Landscapes'. Daarin draait het om de invloed van de mensen op het landschap. Je ziet bijvoorbeeld een foto van kroppen sla die gekweekt worden in The Green East in Raalte. Het gaat om sla, die niet langer in teeltaarde groot wordt, maar op water floreert. Water is makkelijker te manipuleren en dat is aantrekkelijk voor een voortvarende kweek ten dienste van de supermarkten. 

Van wie is het (platte)land? Op honderden velletjes papier op een prikbord mogen bezoekers een reactie geven. 'Het land is van iedereen', zegt iemand. En een ander schrijft: 'Het land is een geheimenis in zichzelf dat respect verdient'. Dat laatste lijkt inmiddels wel de les die we door de geschiedenis hebben geleerd. Blijft staan of we die les niet eerder ons eigen hadden kunnen maken.

Het handboek voor missionarissen uit 1579

De mathematische opdeling van de Beemster uit 1612

De polder in beeld gebracht door Ger Dekkers, geboren in Borne

Hendrik Coetzee en zijn werk 'Foodprint' (2021) geeft rechts 1,8 vierkante meter, verwijzend naar de 1805 vierkante meter landbouwgrond die jaarlijks per Nederlander nodig is om deze van voedsel te voorzien. Het linker doek, de collage van wolkenluchten, beslaat precies 1,5 vierkante meter. Dit verwijst naar de 1515 kg broeikasgas die hierbij vrijkomt. 

De kunstenares Esther Kokmeijer uit Brantgum laat zien hoe de gretigheid zo ver gaat dat mogendheden nu al stukken grond claimen van het Niemandsland wat Antartica eigenlijk is. Het is een continent zonder inheemse bevolking. Kokmeijer brengt het continent in beeld in talloze kaarten en om het land ongerept te houden heeft ze het op alle foto's met correctietape ontdaan van claimende teksten. 

Het Cosmopolitan Chicken Project