231 kerken geven identiteit aan Twente

De identiteit van een gemeenschap wordt mede bepaald door de kerk. Vertel het verhaal van de kerk en je verstaat iets van de ziel van de mensen die om de kerk heen wonen, of ze nu kerkelijk betrokken zijn of niet. Kerkgebouwen zijn bakens van storytelling.

Dr. Mr. Frans Jozef van der Vaart, advocaat en participant van KienhuisHoving, sprak 7 oktober in Zenderen over de toekomst van de Twentse kerkgebouwen. Ir. Bart Buijs, directeur van Het Oversticht, fungeerde als gastheer bij de ontmoeting, waar zo’n twintig deelnemers met elkaar in gesprek gingen over mogelijkheden de krachten te bundelen in Twente om tot kerkenvisies te komen. Er waren vertegenwoordigers van gemeenten als Almelo, Hengelo, Rijssen/Holten en Borne. Er waren vertegenwoordigers vanuit de kerkelijke wereld; van protestantse zijde waren ds. Wim den Braber en de classispredikant aanwezig. Er waren ook diverse organisaties, zoals de Stichting Stad Regio en Stimuland dat zich richt op de vitaliteit van het buitengebied.

Van der Vaart heeft aan het begin van zijn maatschappelijke loopbaan in het bisdom Den Bosch onder meer voor een inventarisatie van kerkelijke kunst gezorgd. Hij kwam tot de ontdekking dat er veel kerkelijk erfgoed zoek is geraakt. Dan stond er op papier dat er een monstrans moest zijn van enkele eeuwen oud en dan bleek het kleinood te zijn ingewisseld voor een jonge uitvoering. Niemand had nog een idee waar het oude erfgoed gebleven was. De ervaring maakte duidelijk hoe belangrijk het is aandacht te geven aan het culturele erfgoed; of het nu mobiel is of muurvast getimmerd zit. Tijdens de ontmoeting in Zenderen concentreerde Van der Vaart zich op de kerken zelf. Daar is het afgelopen jaar veel aandacht voor gekomen, dankzij de overheid, die het ontwikkelen van kerkenvisies stimuleert.

Het is van alle tijden dat de bebouwing verandert. Elke tijd is een overgangstijd, citeerde Van der Vaart H.W. van der Dunk. Hij noemde het belangrijk die veranderingen bewust te maken.  ‘Als je de drager van de cultuur weghaalt, ben je de samenleving kwijt’. En in de lijn van Van der Dunk: ‘Een aanslag op tradities en waarden, die ons hebben gevormd, betekent een aanslag op onszelf’.  Een gewetensvolle omgang met het religieuze erfgoed is van groot belang.

Er zijn in de geschiedenis diverse gebouwen aan te wijzen, die van kleur zijn verschoten. De Haya Sophia in Constantinopel is ooit gebouwd als een aan Maria gewijde kerk; het is later een moskee geworden met schilden hoog in de gewelven waarop koranteksten staan. Het omgekeerde is gebeurd in Cordoba, waar een moskee na het vertrek van de moslims is omgebouwd tot een kerk.

In Nederland bestaat er sinds Thorbecke zijn juridische teksten schreef een behoorlijk strakke scheiding tussen staat en kerk, tussen vorm en inhoud ook. De overheid zal zich niet uitlaten over de schoonheid van kunst. Dat is in Duitsland anders. Daar zal een lagere rechter gemakkelijk de vraag stellen of werk van Fassbinder door de beugel kan. Het criterium waarmee hij oordeelt is: ‘Past dit werk bij de goede smaak van het publiek?’

Er is soms discussie over de vraag of een rooms-katholieke kerk op een zelfde manier een herbestemming kan krijgen als een protestantse kerk. Van der Vaart toonde zich aanhanger van een minimalistisch verschil. Als de altaarsteen is verwijderd en de kerk liturgisch is onttrokken aan zijn gewijde taak, kan er naar een herbestemming worden gezocht. Kettingbedingen in de contracten die dat tegenspreken houden geen stand.

Zoals bekend heeft de landelijke overheid geld uitgetrokken waar wethouders van burgerlijke gemeenten een beroep op kunnen doen. Ze kunnen tussen de 25.000 en 75.000 euro ontvangen als ze een kerkenvisie laten opstellen, waarin de religieuze denominaties van een gemeente bij elkaar zijn gebracht en een inventarisatie hebben gemaakt van de kerkgebouwen. De inventarisatie wordt gemaakt in een samenwerking van gemeente en de diverse stakeholders, variërend van organisaties als Heemschut tot kerkelijke vertegenwoordigers.
 
Er wordt breed ingezet. Want vele groepen voelen zich betrokken bij de toekomst van het kerkgebouw. Bij introductiebijeenkomsten over de kerkenvisie wordt altijd de vraag gesteld: Van wie is het kerkgebouw? Is het van de eigenaren of is het van de gemeenschap? Ieder heeft er wel een mening over, vertelde Jorien Kranendijk, programmasecretaris voor de toekomst van religieus erfgoed bij de rijksdienst voor het cultureel erfgoed. De meeste mensen delen het besef dat de hele gemeenschap zich verhoudt tot de aanwezige oude religieuze gebouwen. In de discussies over de kerkenvisie gaat het volop over emotie. Er is inmiddels een databestand opgebouwd waarin de kerken zijn geregistreerd. Dat bestand groeit nog steeds. Er staan in totaal 231 kerken in Twente vermeld.

Bart Buijs van Het Oversticht heeft aan het einde van de bijeenkomst een kleine kerngroep gevormd die gaat nadenken over mogelijkheden de diverse kerkenvisies in de gemeenten in een gemeenschappelijke context te zetten. Want, zo zeiden ook vertegenwoordigers van de kerken, door samenhang te benoemen en te onderbouwen kan je bijdragen aan de ziel van Twente.

Foto boven: Een kaart van Twente gemaakt door Ortageo, met daarop ingebracht de 231 kerken van de regio. De kleuren geven de hoogte aan van de grond. 
Foto onder: Frans Jozef van der Vaart, de inleider. 
Foto voorpagina: Mirjam Arends, werkzaam voor Stimuland, gericht op de vitaliteit van het buitengebied.