Herbestemming kerken krijgt steeds meer profiel

De officiële cijfers over kerksluitingen van protestantse kerken in Overijssel steken gunstig af bij de landelijke tendens. Waar men uitgaat van een percentage tussen de dertig en tachtig procent als het gaat over kerkgebouwen die een andere functie krijgen in Nederland, zal tussen de 15 en 20 procent van de protestantse kerkgebouwen in Overijssel een andere functie krijgen.

Jorien Kranendijk, stuwende kracht achter het programma Toekomst Religieus Erfgoed, bracht de cijfers naar voren tijdens een lezing op 14 februari in de Broeren bij Waanders in Zwolle. Het thema voor de goed bezochte samenkomst was ‘Help, de kerk is leeg!’ Jorien Kranendijk vertelde het verhaal van de kerkenvisie en gaf daarbij een update van cijfers. Opvallend was het verschil aan kerksluitingen in Overijssel tussen de protestantse verwachtingen en de rooms-katholieke. Aanwezigen merkten dat de inleidster de cijfers van het projectiescherm wat nuanceerde en zei: ‘In rooms-katholieke kring wisselen de inschattingen nogal’. Op het scherm stond het getal van 80 procent voor de rooms-katholieke kerken, aldus het bisdom Utrecht.

Het klinkt raar, maar eigenlijk is niet bekend hoeveel kerken er precies zijn in Nederland. De inventarisatie die Joriens organisatie van Cultureel Erfgoed maakt, heeft de teller inmiddels staan op 7050 kerkgebouwen. Daarvan hebben er ongeveer 3000 een monumentale status. De andere worden in de wandelgangen soms gekwalificeerd als ‘vogelvrij’ Daarmee wordt bedoeld dat ze gemakkelijk het veld moeten ruimen als ze geen religieus doel meer dienen.

De lezingen vonden plaats in Zwolle. De inleidingen haakten daarop in. Jorien Kranendijk, hoewel jarenlang werkzaam bij de gemeente Deventer, vertelde dat ze een Zwolse achtergrond heeft. Ze is er geboren en gedoopt. Ze vertelde verder dat de burgerlijke gemeente Zwolle recent de bijdrage heeft ontvangen van de overheid om een eigen kerkenvisie te maken. Ze gaf een voorschot door aan te geven dat er 42 kerkgebouwen in Zwolle zijn. Daarvan zijn er relatief weinig (11) van voor 1900; 12 kerkgebouwen dateren uit de periode 1900 – 1965 en 19 zijn van na 1965. Er zijn statistisch gezien dus veel jonge kerken. Het zal een hele kunst zijn om iets van die stijl te handhaven, omdat de monumentale kerken vaak de oudere kerken zijn. In Zwolle hebben 32 van de 42 kerken een religieuze functie; 17 zijn protestant, 3 zijn rooms-katholiek en er zijn 22 kerkgebouwen die een andere religieuze context hebben.

‘Bijna alle naoorlogse kerken in Zwolle zouden wel eens leeg kunnen komen te staan’,  vatte Mascha van Damme, architectuurhistoricus van het Oversticht, de urgentie van de problematiek in Zwolle samen. De gemeenschap staat voor de afweging wat men wil doen met de Verrijzeniskerk aan de Bachlaan, de Scheppingskerk aan de Mozartlaan en de Ebenhaëzerkerk aan de Lassuslaan.

Trampolinehal

Mascha van Damme schilderde een historisch overzicht van hoe de visie op hergebruik zich heeft ontwikkelt. Van Damme werkt aan een boek waarin 72 kerken worden beschreven die een hergebruik hebben gekregen. Ze liet een aantal voorbeelden zien: de rooms-katholieke kerk in Enschede, de ‘kerk van Juinen (Koot en De Bie) in Utrecht, de Jozefskerk in Amsterdam. Het begon met kerkgebouwen die tot appartementen werden omgetoverd. Eigenlijk zag je alleen aan de buitenkant dat er sprake is geweest van een kerk. Na enige tijd drong het besef door, dat je het besef van ruimte in het interieur recht moet doen. Dat lukt beter als je het idee van diverse appartementen loslaat en je richt op één woonruimte, of op een zorgcentrum met een centrale wachtruimte in het middenschip. Nog steeds zijn er geruchtmakende voorbeelden van herbestemmingen. ‘Japanse en Chinese toeristen laten zich speciaal fotograferen in de voormalige Clemenskerk in Hilversum, die is omgetoverd tot een trampolinehal’. De Theresiakerk in Borne is geen monument; de verbouwing tot een zorgcentrum vonden velen geslaagd binnen de mogelijkheden die je hebt om een kerk een herbestemming te geven.

In de Broeren in Zwolle laat zien hoe de centrale ruimte tot zijn recht kan blijven komen. Als je in het grand-café staat, heb je een direct zicht op het orgel. De boeken zijn in de zijvleugels geplaatst. De voormalige Grote Kerk, het huidige Academiehuis, heeft inmiddels de twee centrale assen opengelegd. Je kunt van de Markt door het glas met de engelenvleugels door de kerk kijken. ‘Mensen buiten kunnen zien wat er binnen gebeurt’. Daarmee is de publieke functie gehonoreerd. In de centrale as, kijk je vanaf de boekenmarkt tot op het orgel en de verhoging die leidt naar de voormalige consistorie. De banken zijn er uit. Je kunt er een dansuitvoering geven. Mascha van Damme legde uit hoe zorgvuldig eerst de bankenopbouw was bestudeerd. Er waren eenvoudige zitplaatsen en rijke ridderlijke banken. ‘Het eerste dat sneuvelt bij een herinrichting zijn de banken’, wist Mascha van Damme. De nieuwe situatie heeft overigens oude papieren, want bij de bouw van de kerk waren er aanvankelijk evenmin banken. ‘Het bankenplan van de Grote Kerk dateert van 1780’, wist Mascha van Damme.

Jorien Kranendijk liet weten dat er in april een digitaal overzicht komt op internet, waarop alle kerken die tot op dat moment bekend zijn, worden genoemd. Liefhebbers kunnen zich opgeven voor een digitale nieuwsbrief met de laatste informatie over het erfgoed.

Lege kerken lied

De organisatie van de lezingen in Zwolle had het koor Cantiamo uitgenodigd om enkele liederen in In de Broeren te zingen. Naast religieus repertoire en liefdesliedjes aansluitend bij Valentijnsdag zongen ze op de melodie van ‘Ik zou wel eens willen weten’ van Jules de Corte een nieuwe tekst, gemaakt door Adrie Kornelis van Cantiamo. De tekst luidde:

Ik zou wel eens willen weten, waarom zijn de kerken zo leeg?
Misschien is door ’t jagen en jachten
Geen tijd meer voor vrome gedachten
En dan zoeken we zelf wel dat pad dat ten hemel steeg.
Daarom zijn de kerken zo leeg.

Ik zou wel eens willen weten, waarom hebben de mensen geen tijd?
We vliegen naar heel verre landen
En lui’ren aan zonnige stranden
Want het leven is kort en een zucht in de eeuwigheid.
Kerkdienst is maar zonde van je tijd.

Ik zou wel eens willen weten, waarom leven mensen zo snel?
Om samen de kost te gaan winnen
Steeds drukker voor de baas en gezinnen
Of misschien vragen Facebook en Twitter de aandacht wel.
Kerkgang? Dat geloven we wel!

Wat doe je met lege kerken? Is daar dan geen oplossing voor?
Je kunt er wat lezingen houwen
Of aan toekomstvisies gaan bouwen
En dat alles met koffie en leesvoer als tussendoor:
Daarom zingt vanavond dit koor!

Foto's:
Boven - Het Academiehuis in Zwolle met de zichtlijn in het middenkoor
Onder - Voorbeeld van een nieuwe toepassing; in het Academiehuis is in samenwerking met het Bijbels Museum een tentoonstelling ingericht over spiritualiteit; op de foto een syrisch-orthodoxe gelovige